أصول البحث: تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =

نویسنده در تمهید کتاب، «اصول بحث یا پژوهش» را مطالعه قواعد پژوهش معنا کرده است و چون نام مناهج بر قواعد بحث اطلاق می‌شود، مباحث این کتاب در رابطه با «مناهج بحث یا شیوه‌های پژوهش» دانسته است<ref>ر.ک: تمهید، ص13</ref>‏. سپس در رابطه با تاریخ اصول بحث می‌نویسد: تاریخ آیین پژوهش با تاریخ تفکر مرتبط است؛ چراکه پژوهش و اندیشه به معنای طریقه و روش است؛ و هر اندیشه‌ای - ابتدایی یا غیر ابتدایی، اصیل یا غیر اصیل- چاره‌ای از اعتمادش بر روشی که آن را در وصول به نتیجه یاری کند نیست. از اینجا می‌توان گفت: آیین پژوهش از همان اوان ولادت توأم با اندیشه بوده است؛ پس قدمت آن به قدمت تفکر و اندیشه باز می‌گردد<ref>ر.ک: همان</ref>‏.

در مدخل کتاب تعریف معرفت و مصادر و انواع آن مطرح شده است. نویسنده در رابطه با تعریف معرفت پس از ارائه تعاریف مختلف می‌نویسد: معرفت مطلق ادراک است تصور باشد یا تصدیق، منظم باشد یا غیرمنظم و مصادر آن شامل حس و عقل می‌شود<ref>ر.ک: متن کتاب، ص28</ref>‏. ایشان روش‌های عمومی معرفت را نیز عبارت از دین، فلسفه، علم و فن می‌داند<ref>ر.ک: همان، ص39</ref>‏. دین اسلام نظام کامل و دربردارنده همه شئون زندگی انسان است؛ بنابراین حوزه‌ای وسیع‌تر از فلسفه و علم دارد<ref>ر.ک: همان</ref>‏. حوزه فعالیت فلسفه «مابعدالطبیعه» و شیوه آن عقلی است. علم نیز به دو قسم طبیعی و انسانی تقسیم می‌شود و منهج آن تجربی است<ref>ر.ک: همان، ص44</ref>‏.

برای روش علمی 9 تعریف ذکر شده است و در آخر به‌اختصار منهج را «طریقه یا شیوه بحث» معرفی کرده است<ref>ر.ک: همان، ص51</ref>‏. همچنین در تقسیم اولیه، منهج به تلقایی (به‌صورت خودکار و بدون نیاز به تفکر و تأمل) و تأملی تقسیم شده است. آنچه در این کتاب مورد بحث است و اصطلاحاً «منهج» نامیده می‌شود منهج تأملی است که نتیجه تأمل فکری است که منجر به وضع قواعد و اصول می‌شود؛ این منهج به دو بخش مناهج عام (منطقی) و خاص (فنی) تقسیم می‌شود و مناهج عام به‌نوبه خود به چهار قسم مناهج نقلی، عقلی، تجربی و وجدانی تقسیم شده و نویسنده خود را ملزم به شرح و توضیح آن کرده است<ref>ر.ک: همان، ص61-51</ref>‏.

یکی از مناهج تأملی، مناهج خاص است. نویسنده تعریف آن چنین بیان می‌کند: مناهج خاص عبارت است از مجموعه قواعدی که برای حوزه‌ای خاص از حوزه‌های معرفت یا علمی خاص از علوم به‌کار می‌رود. این مناهج به عدد حوزه‌های معرفتی و انواع علوم متعدد است که در این اثر به دو منهج اصول فقه امامی و منهج فقه امامی پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان، ص67-66</ref>‏.

در ابتدای بحث از منهج علم اصول فقه، علم اصول فقه به‌عنوان علم اسلامی خالص معرفی شده است؛ چرا این علم از مهم‌ترین علوم شرعی است که دانشمندان مسلمان این علم را بدون استفاده از تجارب و تلاش‌های مشابه گذشته تأسیس کرده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص71</ref>‏. سبب تأسیس این علم نیز نیاز مسلمین به استفاده از احکام شرعی عملی (فرعی) از ادله آن از طریق ابزار اجتهاد است<ref>ر.ک: همان</ref>‏.

فضلی در ادامه تصریح می‌کند که تلاش کرده از منابع و نوشته‌هایی که در اختیار داشته منهج خاصی در این رابطه به‌دست آورد اما موفق نشده است؛ بنابراین برای تأسیس منهج بحث اصولی چاره‌ای ندیده جز اینکه ابتدا از شکل عمومی و هدف و اساس و پیشرفت‌های مباحث اصولی تصور کاملی داشته باشد و آنچه محققین در مناهج عمومی از آن استفاده برده‌اند را مورد بررسی قرار دهد<ref>ر.ک: همان، ص71</ref>‏.

منهج عمومی مباحث اصولی در گروهی از مسائل به شیوه نقلی، در گروه دیگری به شیوه عقلی و در بخش سومی از مسائل به شیوه تکاملی (از نقلی و عقلی) است. نویسنده سپس این مناهج را بر سه قاعده ظهور، تعارض خبرین و استصحاب تطبیق داده است<ref>ر.ک: همان، ص 72</ref>‏.

# موضوعات خاص: مانند «الإجماع» سید صدر و «الإستصحاب» سید یزدی<ref>ر.ک: همان، ص85-83</ref>‏.

مؤلف در ادامه مباحث، فهرستی از آثار مطبوع اصول فقه شیعه در حدی که اطلاع داشته، ارائه کرده است. در این فهرست به 82 اثر اشاره شده است. این فهرست با «أصول الفقه» [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]] (متوفی 413ق) آغاز و با «أرجوزة في أصول الفقه» نوشته [[چهارسوقی، محمدهاشم|میرزا محمدهاشم خوانساری]] مشهور به [[چهارسوقی، محمدهاشم|چهارسوقی]] (متوفی 1318ق) به پایان آمده است<ref>ر.ک: همان، ص91-85</ref>‏.

وی در بررسی «منهج علم فقه»، به دلیل مذکور در علم اصول این علم را نیز علم اسلامی خالصی دانسته است. سپس به شیوه‌ای که در علم اصول عمل کرد، منهج علم فقه را نیز مطرح کرده است<ref>ر.ک: همان، ص95</ref>‏.

بحث در یک تقسیم اساسی به نظری و عملی تقسیم می‌شود. بحث نظری عبارت از نشاط ذهنی که هدفش علم و شناخت است و مقابل عمل است. بحث عملی که در مقابل بحث نظری است به بحث معملی و بحث میدانی تقسیم می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص192-191</ref>‏.

هر بحثی در قالب مطالعه، تحلیل، نقد، مناقشه، رد، مقارنه، موازنه و استدلال مطرح می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال تحلیل بحث کاملی است که تمامی اطراف و شئون بحث را دربر می‌گیرد و عمیقاً به همه زوایا نفوذ می‌کند تا زوایای پنهان آن را کشف کند<ref>ر.ک: همان، ص198</ref>‏. مراد از استدلال نیز اقامه دلیل برای اثبات مطلوب است<ref>ر.ک: همان، ص200</ref>‏.

در زمینه اسلوب بحث علمی نویسنده معتقد است که اسلوب از تفاوت‌های فردی است که هر فرد را از دیگری متمایز می‌کند و لذا گفته‌اند: برای هر نویسنده‌ای و برای هر عصری اسلوبی است. اسلوب به سه قسم خطابی، ادبی و علمی تقسیم می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص204</ref>‏. نویسنده برای هر یک از این اسلوب‌ها شواهدی را ذکر کرده است؛ به‌عنوان‌مثال اسلوب خطابی را به فرازهایی از خطبه 27 [[نهج‌‌البلاغة (صبحی صالح)|نهج‌البلاغه]] [[امام على(ع)|امیرالمؤمنین علی(ع)]] مزین کرده است<ref>ر.ک: همان، ص206</ref>‏.

برای ورود به هر بحث علمی لازم است مقدماتی مطرح شود که شامل امور ذیل می‌شود: تعیین موضوع بحث، فهرست عناوین مصادر موضوع، بررسی مصادر، طبقه‌بندی مصادر به اصلی و فرعی، طرح‌ریزی بحث (عنوان بحث، مقدمه، تمهید، تبویب بحث با ذکر عناوین ابواب و فصول، خاتمه)، فهارس اجمالی و تفصیلی، منهج و شیوه عمومی بحث<ref>ر.ک: همان، ص257-253</ref>‏.

صفات باحث یا محقق از دیگر موضوعات کتاب است. استعداد فطری، ذهنیت علمی، آگاه به اصول شیوه علمی، متخصص در موضوع بحث، امانت در نقل، صدق در قول، صراحت در رأی و نظر از جمله صفاتی است که پژوهشگر شایسته است به آن‌ها متصف باشد<ref>ر.ک: همان، ص241-239</ref>‏.

تحقیق شروطی دارد که برای آنکه زنده و مفید باشد باید از این شروط برخوردار باشد: ممکن بود تحقیق، زمان کافی برای اجرای آن، دارای موضوع نوین و ابتکاری، ارزشمند بودن آن، داشتن فایده دنیوی یا اخروی، و فراوان بودن منابع تحقیقی آن<ref>ر.ک: همان، ص249-247</ref>‏.

[[رده:کتاب‌شناسی]]

[[رده:کتاب‌شناسی]]