الشيخية نشأتها و تطورها و مصادر دراستها: تفاوت میان نسخه‌ها

نویسنده در بخش ایضاح و اعتذار، از فترتی که میان تحقیق و نگارش این اثر پیش آمده، سخن می‎گوید و خاطرنشان می‎کند که به موجب آن، ارجاع به برخی منابعی که در این فاصله درباره شیخیه دیده صورت نگرفته است. وی به‎خاطر این امر از نویسندگان این مقالات و کتاب‎ها عذرخواهی می‎کند<ref>ر.ک: ایضاح و اعتذار، ص7</ref>.

دوم: نیاز به اثری به زبان عربی که از اندیشه‎های آنان پرده بردارد؛ زیرا اکثر کتاب‎هایی که در رد آنان نوشته شده، عاطفی هستند یا به‎طور دقیق منظور آنان را نفهمیده‎اند و یا ردیه‎هایشان ضعیف است و از منطق قوی برخوردار نیست<ref>ر.ک: تقدیم، ص8</ref>.

این رساله مشتمل بر تمهید و پنج باب است. در تمهید، از تلاش برای هماهنگی میان حکمت و شریعت صحبت می‎شود؛ زیرا بنیان‎گذار شیخیه از برجسته‎ترین فیلسوفان متأخر بوده که به این موضوع اهتمام داشته‎اند و مباحثشان حول این محور دور می‎زده است.<ref>ر.ک: همان، ص10</ref>.

بخش اول کتاب درباره حرکات فکری شیعه امامیه در قرن 13 هجری صحبت می‎کند. در این باب، حرکات فکری زاییده از اعتقادات دینی که در عراق و ایران و سایر مناطق شیعه رخ داد، توضیح داده می‎شود و آغازگاه و نقطه تمرکز آن بیان می‎گردد. اولین این جنبش‎ها، اخباری‎گری و منازعات حول آن بود که حول آن اختلافات و بحث و گفتگوهای فراوانی به وجود آمد. پس از آن حرکت شیخیه و حواشی اطراف آن پدید آمد و با بزرگان آنان مقابله و برخوردهای خشنی صورت گرفت. نویسنده پس از آن به جنبش بابیه و کیفیت قیام آنان می‎پردازد. بابی‎ها در ابتدا موفقیت‎ها و حمایت‎هایی را از جانب اهل علم و دیگران به دست آوردند. در این بخش به بیان قیام قیامت از نظر باب و فتوای فقها به کفر و واجب القتل بودن باب اشاره می‎شود و بیان می‎شود که حکومت‎های عثمانی و ایران در برابر آنان ایستادند و... تا باب کشته شد. او درباره چگونگی خروج بهائیت از دل بابیت و رشد سریع و قوی آن نیز صحبت می‎کند. بهائیت چنان رشد سریعی داشت که آهنگ اروپا و آمریکا کرد و مراکز و مؤسساتی در شرق و غرب تأسیس نمود<ref>ر.ک: همان</ref>.

بخش دوم کتاب، درباره سیره [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ ا حمد احسائی]] است. این فرقه به او منسوب است و آثار وی، منبع اساسی اعتقادات آنان در اصول و فروع دین بشمار می‎رود. [[آل طالقاني، محمد حسن|آل طالقانی]]، به‎طور مفصل درباره زندگی‎نامه او شرح می‎دهد و نسبتی که برخی مخالفانش به او می‎دهند، مبنی بر منسوب بودنش به احساء و اینکه وی برده‎ای اندونزیایی و مسیحی‎ بود که به‎دروغ ادعای اسلام کرد را نفی می‎کند. وی همچنین به بیان اولین کسی که حکم به کفر و ارتداد او نمود و تقلید سایر علمای ایران و عراق به این شخص می‎پردازد و از ادوار زندگی او صحبت می‎کند. [[آل طالقاني، محمد حسن|محمدحسن آل طالقانی]]، همچنین فهرست کاملی از آثار او را در این بخش ثبت می‎کند که ظاهرا تا به حال کسی در این حد جامع، چنین فهرستی را تهیه نکرده است. به‎هرحال این یکی از جامع‎ترین مواردی است که در زبان عربی درباره سیره و حیات [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|شیخ احمد احسائی]] نوشته شده است.<ref>ر.ک: همان، ص10-11</ref>.

در بخش سوم، سیره سید کاظم رشتی بیان می‎گردد. رشتی از بارزترین و شجاع‎ترین شاگردان [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] بود که در ریاست دینی و اجتماعی، جانشین او شد. او به نشر آثار [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] اهتمام ورزید. برخی معتقدند او کشیشی در یکی از شهرهای روسیه بوده که نویسنده این ادعا را رد کرده است. [[آل طالقاني، محمد حسن|آل طالقانی]] در این بخش از سید رشتی دفاع کرده و او را شخصی مؤدب نسبت به استادش معرفی کرده که از اعتقادات او دفاع کرد و اقوالش را در راستای نظریه وی، توجیه نمود. او از مقاومت‎ها در مقابل او سخن می‎گوید و بیان می‎دارد که چندین بار نقشه قتل او را کشیدند که به‎طرز معجزه‎آسایی جان سالم به‎در برد<ref>ر.ک: همان، ص11</ref>.

نویسنده در بخش چهارم درباره انقسام شیخیه سخن می‎گوید. او می‎نویسد: اکثر منتقدان شیخیه به این مطلب مهم توجه نکرده‎اند که شیخیه به دو گروه تقسیم می‎شوند و هرکدام را آرایی است مستقل و مخصوص به خود. آنان با نسبت دادن آرای برخی به کل این مکتب یا آرای بعضی به بعضی دیگر، میان این دو گروه خلط کرده و به نقد آنان پرداخته‎اند. او اسباب و تاریخ انقسام شیخیه به دو قسمت را بیان می‎کند و بزرگان و رؤسای طایفه در هریک از این دو گروه را از زمان انقسام تا زمان حاضر برمی‎شمارد و مراکز و فعالیت‎ها و آثارشان را بیان می‎کند<ref>ر.ک: همان</ref>.

بخش پنجم، به معرفی فرقه شیخیه و نظریات آنان می‎پردازد. این باب، اسباب نام‎گذاری آنان به شیخیه و تعدد اسماء و تسلسل آن را بیان می‎کند. همچنین به بیان عوامل ظهور [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] و روش علمی او و اشکالاتی که بر شیخیه گرفته شده و کتاب‎هایی که علیه آنان نوشته شده، می‎پردازد. اولین کتابی که متعرض رد [[احسائی، احمد بن زین‌الدین|احسائی]] و مناقشه در آرای او شد در این بخش معرفی می‎شود. این اثر، چهار مسئله را از بارزترین موارد اختلاف میان شیخیه و مخالفین آنان می‎شمارد. این چهار مسئله عبارتند از معاد جسمانی، معراج جسمانی، غلو و تفویض و رکن رابع. نویسنده در هریک از این مسائل توقف کرده و به بیان نظریات شیخیان درباره آن می‎پردازد و آن را با آرای شیعه تطبیق می‎دهد و پس از آن میان آنچه که حقیقتا ایراد بر آنان است و آنچه که تهمت بر آنان است، تفصیل می‎دهد<ref>ر.ک: همان، ص11-12</ref>.

پاورقی‎های تمهید در انتهای آن ذکر شده<ref>ر.ک: تمهید، ص27-29</ref> و سایر پاورقی‎ها زیر محتوای مطالب. منابع و مآخذ کتاب و فهرست مطالب آن در انتهای اثر ذکر شده است.<ref>ر.ک: کتاب، ص351-409</ref>.

نویسنده برای دیدن مجموعه‎های مربوط به شیخیه، بسیاری از کتابخانه‎های ایران و عراق را دیده و از مرجع دینی شیخیه تبریز و... کمک گرفته است.<ref>ر.ک: تقدیم، ص12-13</ref>.