پرش به محتوا

الإيضاح في علوم البلاغة، المعاني و البيان و البديع: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۳۲: خط ۳۲:
اين كتاب از يك مقدمه و سه بخش اصلى به ترتيب ذيل تشكيل شده است:
اين كتاب از يك مقدمه و سه بخش اصلى به ترتيب ذيل تشكيل شده است:


1. معانى (شامل احوال اسناد خبرى، حقيقت و مجاز عقلى، احوال مسند و مسنداليه، احوال متعلقات فعل، قصر، انشاء، وصل، فصل، مساوات، ايجاز و اطناب)؛
#معانى (شامل احوال اسناد خبرى، حقيقت و مجاز عقلى، احوال مسند و مسنداليه، احوال متعلقات فعل، قصر، انشاء، وصل، فصل، مساوات، ايجاز و اطناب)؛
 
#بيان (شامل تشبيه، حقيقت و مجاز، استعاره و كنايه)؛
2. بيان (شامل تشبيه، حقيقت و مجاز، استعاره و كنايه)؛
#بديع (شامل تعريف علم بديع، مطابقه، تضاد و ايهام تضاد، مشاكله و...).
 
3. بديع (شامل تعريف علم بديع، مطابقه، تضاد و ايهام تضاد، مشاكله و...).


==گزارش محتوا==
==گزارش محتوا==
درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:


1. مصحح محترم در مقدمه‌اش كه زمان و مكان نگارشش را مشخص نكرده، چند نكته مهمّ را يادآور شده:
#مصحح محترم در مقدمه‌اش كه زمان و مكان نگارشش را مشخص نكرده، چند نكته مهمّ را يادآور شده:
 
#:الف) كتاب حاضر از نظر جامعيت، ممتاز است و هيچ مطلب بزرگ يا كوچكى از مباحث بلاغت را فراموش نكرده و همه را با تفصيل و دقت توضيح داده و به همه نظريه‌هاى گذشته يا معاصرش اشاره كرده است؛
الف) كتاب حاضر از نظر جامعيت، ممتاز است و هيچ مطلب بزرگ يا كوچكى از مباحث بلاغت را فراموش نكرده و همه را با تفصيل و دقت توضيح داده و به همه نظريه‌هاى گذشته يا معاصرش اشاره كرده است؛
#:ب) در تصحيح كتاب حاضر، چند مورد را انجام داده‌ام:
 
#:نخست: زندگى‌نامه مؤلف را نوشتم؛
ب) در تصحيح كتاب حاضر، چند مورد را انجام داده‌ام:
#:دوم: مقدمه‌اى در موضوع بلاغت و فنونش تهيه كردم؛
 
#:سوم: نصوصى را كه مؤلف نقل كرده و مورد مناقشه قرار داده، با آثار قدما، مانند «أسرار البلاغة» عبدالقاهر جرجانى و «[[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل|كشاف]]» [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] و «مفتاح العلوم» سكاكى، مقابله و مقايسه كردم و كوشيدم تا مطالب با صحت و دقت نقل شود؛
نخست: زندگى‌نامه مؤلف را نوشتم؛
#:چهار: با استفاده از فرهنگ‌هاى لغوى مشهور، معانى لغات مشكل را در پاورقى شرح دادم؛
 
#:پنج: در حاشيه‌هاى كتاب، همه نويسندگان و كتاب‌هایشان را با ذكر منابع آن به‌صورت وافى معرفى كردم؛
دوم: مقدمه‌اى در موضوع بلاغت و فنونش تهيه كردم؛
#:شش: همه احاديث نبوى را استخراج كرده و نصّش را با استفاده از كتب حديثى معتبر ضبط كردم و آنچه در پاورقى نيامده، يا مشهور است و يا به اطلاعاتى درباره آن دست نيافته‌ام؛
 
#:هفت: آدرس همه آيات قرآن را كه در كتاب استفاده شده، با استفاده از «المعجم المفهرس» مشخص كردم؛
سوم: نصوصى را كه مؤلف نقل كرده و مورد مناقشه قرار داده، با آثار قدما، مانند «أسرار البلاغة» عبدالقاهر جرجانى و «[[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل|كشاف]]» [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] و «مفتاح العلوم» سكاكى، مقابله و مقايسه كردم و كوشيدم تا مطالب با صحت و دقت نقل شود؛
#:هشت: منابع همه شواهد شعرى را در جاى خودش مشخص كردم.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/6 الإيضاح في علوم البلاغة، ص6]</ref>
 
#مصحح، زندگى خطيب قزوينى و تحصيلات و اشتغالات و آثار علمى او را به‌صورت مختصر و مفيد نوشته است. از جمله تأكيد كرده است كه خطيب قزوينى كه بسيار باهوش و تيزذهن، شيرين‌كلام و خوش‌منظر و اهل انصاف بود و خطّ خوشى هم داشت و به ترتيب در روم، دمشق و مصر نيز قضاوت مى‌كرد و به دستور سلطان در مصر در جامع القلعة خطابه مى‌خواند، مردم را به فراگيرى اصول فقه و معانى و بيان تشويق مى‌كرد. او همچنين منابع متعددى برای شرح حال وى ياد كرده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/8 همان، ص8 - 9]</ref>
چهار: با استفاده از فرهنگ‌هاى لغوى مشهور، معانى لغات مشكل را در پاورقى شرح دادم؛
#نویسنده در مقدمه‌اش كه مشخصات نگارش آن نيز معلوم نيست، تأكيد كرده است كه اين كتاب در علم بلاغت و توابع آن است و آن را ايضاح ناميدم و آن را بر طبق نظم كتاب مختصر خودم كه «تلخيص المفتاح» ناميده‌ام، قرار دادم و مطالب را مقدارى توضيح دادم تا مانند شرح بر آن كتاب باشد و مواضع مشكل آن كتاب را حل كردم و مبهماتش را روشن ساختم و آنچه در «تلخيص المفتاح» نبود، ولى در «مفتاح العلوم» سكاكى بود، بدان افزودم و آنچه در «مفتاح العلوم» نبود، از عبدالقاهر جرجانى در دو كتابش، «دلائل الإعجاز» و «أسرار البلاغة» گرفتم و همچنين از كلام ديگران نيز هرچه توانستم، برگرفتم و خلاصه همه آن موارد را استخراج و تهذيب كرده و منظم ساختم تا آنكه هر چيزى در جاى خودش قرار گرفت و همچنين هرچه به فكر خودم رسيد‌ ‎و در جاى ديگرى نيز نبود، به آن افزودم؛ پس سپاس خداى را كه اين اثر، جامع مطالبى شد كه در جاهاى گوناگون پراكنده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/11 همان، ص11]</ref>
 
#نویسنده با بيان اين مطلب كه در مورد تفسير فصاحت و بلاغت، اقوال متعددى وجود دارد، به بحث درباره تعريف فصاحت و بلاغت پرداخته و بلاغت را منحصر در علم معانى و بيان دانسته و علم بديع را تابع علوم معانى و بيان قرار داده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/13 همان، ص13 - 22]</ref>
پنج: در حاشيه‌هاى كتاب، همه نويسندگان و كتاب‌هایشان را با ذكر منابع آن به‌صورت وافى معرفى كردم؛
#نویسنده، مقصود از علم معانى را منحصر در هشت باب دانسته است: «احوال اسناد خبرى»؛ «احوال مسنداليه»؛ «احوال مسند»؛ «احوال متعلقات فعل»؛ «قصر»؛ «انشاء»؛ «فصل و وصل» و «ايجاز و اطناب و مساوات». او سپس وجه اين انحصار را توضيح داده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/24 همان، ص24]</ref>
 
#نویسنده با اشاره به تعريفى كه سكاكى برای بلاغت مطرح كرده، اين مطلب را كه او فصاحت را به دو قسم لفظى و معنوى تقسيم كرده، توضيح داده و سپس به‌عنوان مثال، نكته‌هاى موجود در آيه '''«وَ قِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَ يَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَ غِيضَ الْمَاءُ وَ قُضِي الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَ قِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»'''.<ref>هود: 44</ref>را از نظر فصاحت و بلاغت تشريح كرده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/251 همان، ص251]</ref>
شش: همه احاديث نبوى را استخراج كرده و نصّش را با استفاده از كتب حديثى معتبر ضبط كردم و آنچه در پاورقى نيامده، يا مشهور است و يا به اطلاعاتى درباره آن دست نيافته‌ام؛
#استاد ابراهيم شمس‌الدين در پاورقى‌هاى عالمانه‌اش كوشيده تا منابع مباحث را استخراج و ارائه كند و در اكثر موارد موفق شده و مستندات را آورده.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/31 به‌عنوان مثال: همان، ص31، پاورقى 1]؛ [https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/58 ص58، پاورقى 4؛ ص122، پاورقى 1 و...]</ref>و البته گاهى نيز توفيق نيافته و يادآور شده كه مطلب مذكور در منابع قابل دسترس، پيدا نشد.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/37 همان، ص37، پاورقى 1]؛ [https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/121 ص121، پاورقى 1] و [https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/133 ص133، پاورقى 5]</ref>همچنين ايشان در مواردى، كتاب‌ها يا شخصيت‌ها و انديشمندان مورد بحث، مانند عبدالقاهر جرجانى، امرؤالقيس، [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] و... را معرفى كرده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/11 همان، ص11، پاورقى 1 و 2]؛ [https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/13 ص13، پاورقى 1]؛ [https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/16 ص16، پاورقى 1]</ref>
 
#:بيشتر پاورقى‌هاى مصحح محترم، توضيحى و استنادى است و گاه، انتقادى و يا تركيبى - توضيحى، استنادى و انتقادى.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/123 همان، ص123، پاورقى 1]</ref>همچنين مصحح محترم در پاورقى‌ها، منابع شواهد شعرى را ذكر كرده و وزن عروضى اشعار آن را معين كرده كه مثلاً «من الطويل» يا «من البسيط» يا «من السريع» يا «من المتقارب» و.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/255 همان، ص255، پاورقى 3 و...]</ref>
هفت: آدرس همه آيات قرآن را كه در كتاب استفاده شده، با استفاده از «المعجم المفهرس» مشخص كردم؛
#مصحح محترم در پایان، فهرست‌هاى فنى (آيات، اشعار، انصاف و اجزاء ابيات و مطالب) برای كتاب حاضر تنظيم كرده است.<ref>[https://www.noorlib.ir/view/fa/book/bookview/text/20624/1/327 همان، ص327 - 415]</ref>
 
#شايان ذكر است كه اثر حاضر از نظر منزلت علمى، از آثار شاخص و سرنوشت‌ساز در تاريخ علم محسوب مى‌شود و نظم موجود در ساختار علمى علوم بلاغى (معانى، بيان و بديع) كه امروزه پذيرفته شده است، ثمره تلاش علمى خطيب قزوينى در اين اثر ارزنده است.
هشت: منابع همه شواهد شعرى را در جاى خودش مشخص كردم.<ref>الإيضاح في علوم البلاغة، ص6</ref>
 
2. مصحح، زندگى خطيب قزوينى و تحصيلات و اشتغالات و آثار علمى او را به‌صورت مختصر و مفيد نوشته است. از جمله تأكيد كرده است كه خطيب قزوينى كه بسيار باهوش و تيزذهن، شيرين‌كلام و خوش‌منظر و اهل انصاف بود و خطّ خوشى هم داشت و به ترتيب در روم، دمشق و مصر نيز قضاوت مى‌كرد و به دستور سلطان در مصر در جامع القلعة خطابه مى‌خواند، مردم را به فراگيرى اصول فقه و معانى و بيان تشويق مى‌كرد. او همچنين منابع متعددى برای شرح حال وى ياد كرده است.<ref>همان، ص8 - 9</ref>
 
3. نویسنده در مقدمه‌اش كه مشخصات نگارش آن نيز معلوم نيست، تأكيد كرده است كه اين كتاب در علم بلاغت و توابع آن است و آن را ايضاح ناميدم و آن را بر طبق نظم كتاب مختصر خودم كه «تلخيص المفتاح» ناميده‌ام، قرار دادم و مطالب را مقدارى توضيح دادم تا مانند شرح بر آن كتاب باشد و مواضع مشكل آن كتاب را حل كردم و مبهماتش را روشن ساختم و آنچه در «تلخيص المفتاح» نبود، ولى در «مفتاح العلوم» سكاكى بود، بدان افزودم و آنچه در «مفتاح العلوم» نبود، از عبدالقاهر جرجانى در دو كتابش، «دلائل الإعجاز» و «أسرار البلاغة» گرفتم و همچنين از كلام ديگران نيز هرچه توانستم، برگرفتم و خلاصه همه آن موارد را استخراج و تهذيب كرده و منظم ساختم تا آنكه هر چيزى در جاى خودش قرار گرفت و همچنين هرچه به فكر خودم رسيد‌ ‎و در جاى ديگرى نيز نبود، به آن افزودم؛ پس سپاس خداى را كه اين اثر، جامع مطالبى شد كه در جاهاى گوناگون پراكنده است.<ref>همان، ص11</ref>
 
4. نویسنده با بيان اين مطلب كه در مورد تفسير فصاحت و بلاغت، اقوال متعددى وجود دارد، به بحث درباره تعريف فصاحت و بلاغت پرداخته و بلاغت را منحصر در علم معانى و بيان دانسته و علم بديع را تابع علوم معانى و بيان قرار داده است.<ref>همان، ص13 - 22</ref>
 
5. نویسنده، مقصود از علم معانى را منحصر در هشت باب دانسته است: «احوال اسناد خبرى»؛ «احوال مسنداليه»؛ «احوال مسند»؛ «احوال متعلقات فعل»؛ «قصر»؛ «انشاء»؛ «فصل و وصل» و «ايجاز و اطناب و مساوات». او سپس وجه اين انحصار را توضيح داده است.<ref>همان، ص24</ref>
 
6. نویسنده با اشاره به تعريفى كه سكاكى برای بلاغت مطرح كرده، اين مطلب را كه او فصاحت را به دو قسم لفظى و معنوى تقسيم كرده، توضيح داده و سپس به‌عنوان مثال، نكته‌هاى موجود در آيه '''«وَ قِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَ يَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَ غِيضَ الْمَاءُ وَ قُضِي الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَ قِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»'''.<ref>هود: 44</ref>را از نظر فصاحت و بلاغت تشريح كرده است.<ref>همان، ص251</ref>
 
7. استاد ابراهيم شمس‌الدين در پاورقى‌هاى عالمانه‌اش كوشيده تا منابع مباحث را استخراج و ارائه كند و در اكثر موارد موفق شده و مستندات را آورده.<ref>به‌عنوان مثال: همان، ص31، پاورقى ص58، پاورقى 4؛ ص122، پاورقى 1 و...</ref>و البته گاهى نيز توفيق نيافته و يادآور شده كه مطلب مذكور در منابع قابل دسترس، پيدا نشد.<ref>همان، ص37، پاورقى ص121، پاورقى 1 و ص133، پاورقى 5</ref>همچنين ايشان در مواردى، كتاب‌ها يا شخصيت‌ها و انديشمندان مورد بحث، مانند عبدالقاهر جرجانى، امرؤالقيس، [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] و... را معرفى كرده است.<ref>همان، ص11، پاورقى 1 و ص13، پاورقى ص16، پاورقى 1</ref>
 
بيشتر پاورقى‌هاى مصحح محترم، توضيحى و استنادى است و گاه، انتقادى و يا تركيبى - توضيحى، استنادى و انتقادى.<ref>همان، ص123، پاورقى 1</ref>همچنين مصحح محترم در پاورقى‌ها، منابع شواهد شعرى را ذكر كرده و وزن عروضى اشعار آن را معين كرده كه مثلاً «من الطويل» يا «من البسيط» يا «من السريع» يا «من المتقارب» و.<ref>همان، ص255، پاورقى 3 و...</ref>
 
8. مصحح محترم در پایان، فهرست‌هاى فنى (آيات، اشعار، انصاف و اجزاء ابيات و مطالب) برای كتاب حاضر تنظيم كرده است.<ref>همان، ص327 - 415</ref>
 
9. شايان ذكر است كه اثر حاضر از نظر منزلت علمى، از آثار شاخص و سرنوشت‌ساز در تاريخ علم محسوب مى‌شود و نظم موجود در ساختار علمى علوم بلاغى (معانى، بيان و بديع) كه امروزه پذيرفته شده است، ثمره تلاش علمى خطيب قزوينى در اين اثر ارزنده است.


==پانويس ==
==پانويس ==
۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش