إعراب القراءات السبع و عللها: تفاوت میان نسخه‌ها

مصحح در مقدمه‌اش - كه در تاريخ 1411/4/14ق، در مكه مكرمه نوشته - تأكيد كرده است: «باآنكه نویسنده کتاب، مشهور و از متقدمان است و در زمینه لغت و نحو از سرآمدان بشمار مى‌رود و کتابش در زمینه پژوهش‌هاى قرآنى ارزش علمى بالايى دارد و دانشمندان روزگار ما با کتاب‌هایى كه از او چاپ شده، مانند «إعراب ثلاثين سورة» و «مختصر الشواذّ» و «ليس» و... وى و ارزش علمى آثارش را شناخته‌اند، ولى تاكنون نديده‌ام كه كسى به تصحيح کتاب «إعراب القرائات السبع و عللها» بپردازد. شايد این مطلب به این جهت است كه نام این کتاب به‌صورت «القرائات» در فهرست نسخه‌هاى خطى آمده و به همین نام شهره شده است و جز عده معدودى نمى‌دانند كه در این کتاب چه مطالبى هست و تعليل قرائت‌هاى هفت‌گانه در آن نوشته شده است و نكته مهم‌تر اينكه در این کتاب در تصویر نسخه خطى آن كه تنها نسخه خطى موجود است، نقصان‌ها و افتادگى‌هاى متعددى وجود دارد كه در مجموع، حدود یک‌چهارم کتاب را تشكيل مى‌دهد و همین مطلب انسان را در مورد تصحيح کتاب، به ترديد مى‌اندازد. من کتاب ابن خالویه را بيش از ده سال است كه مى‌شناسم و هر زمان كه آن را مى‌خواندم و به این خلل و آسيب‌ها مى‌رسيدم، متوقف مى‌شدم و نمى‌توانستم به تصحيح بپردازم و مدتى کتاب در بوته فراموشى ماند؛ تاآنكه خداى تعالى اراده كرد كه من به زيارت کتابخانه «مراد ملا» در تركيه در تابستان سال 1406ق، موفق شوم و اصل کتاب را هم ديدم و معلوم شد كه نقصان، نه‌تنها در تصویر، بلكه در اصل کتاب هم هست و با شيخ استاد محمود محمد شاكر درباره این موضوع صحبت كردم و ايشان مرا بسيار تشویق كرد و قانعم ساخت كه این کتاب را باآنكه نقصان هم دارد تصحيح و منتشر كنم...».<ref>مقدمه کتاب، ص7-9</ref>

همچنين مصحح در بحثى تحت عنوان «ظاهرة التشيع عند ابن خالویه و هل كان شيعياً» به بررسى مذهب نویسنده و سنى يا شيعى بودن وى پرداخته و بعد از بررسى ادله و نقد آن به این نتيجه رسيده است كه وى شيعه نبوده است.<ref>مقدمه کتاب، ج1، ص43-53</ref>البته نظر مصحح، جاى تأمل و بررسى بيشتر دارد.

نویسنده کتاب در مقدمه‌اش كه زمان و مكان و مشخصات نگارش آن را معين نكرده - يادآور شده است: «اين کتابى است كه در آن، اعراب قرائات اهالى شهرهاى مكه، مدينه، بصره، كوفه و شام را شرح داده‌ام و از این مطلب به مباحث مرتبط با اعراب مانند مشكلات اعرابى و تفسير و غريب و حروف با قرائات شاذّ و نادر نپرداخته‌ام؛ زيرا در این موضوعات، کتابى جداگانه و جامع آماده كردم و فقط به این جهت این انتخاب را انجام دادم كه جوینده به‌زودى سود ببرد و برای دانشمند نيز يادآورى باشد و برای هركه بخواهد، حفظش آسان گردد؛ إن‌شاءالله...».<ref>متن کتاب، ج1، ص3-4</ref>سپس نویسنده به بيان توضيحاتى در مورد پيشوايان قرائت در هریک از شهرهاى مذكور پرداخته و نيز به این پرسش پاسخ داده است كه آيا قرآن با یک قرائت نازل شده و يا با قرائت‌هاى گوناگون (هفت‌گانه) و.<ref>همان، ج1، ص4-46</ref>

نویسنده گاه وارد بحث‌هاى تفسيرى شده و به اظهار نظر در این مسائل پرداخته است؛ از جمله در مورد آيه ''' «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعيمِ» '''.<ref>تكاثر: 8</ref>چنين نوشته است: در مورد آن نعمت مورد سؤال، ده قول است كه بهترينش این است كه از ولايت [[امام على(ع)|على بن ابى‌طالب]] (رضى‌الله‌عنه) پرسيده مى‌شود. مصحح در اينجا پاورقى نوشته و این مطلب را نپذيرفته و افزوده است كه این گرايش به تشيع كه به‌صورت آشكار در او ديده مى‌شود، به خاطر این است كه مى خواهد با استادان شيعى خودش مجامله و خوش‌زبانى كرده باشد و در مورد نویسنده (ابن خالویه) من معتقد به تشيع او نيستم، بلكه او از سنيانى است كه با شيعه مجامله مى‌كرده است.<ref>ر.ک: متن کتاب، ج2، ص525 و پاورقى 3</ref>؛ ولى به نظر مى‌رسد كه بيان مصحح، صحيح نيست و تكلف‌آمیز است.

برای کتاب حاضر، فهرست‌هاى فنى (شامل آيات، احاديث و آثار، شعر، انصاف الابيات، رجز، امثال، كلام عرب و امثال نحویان، مواضع و بلدان، قبائل و جماعات، اعلام، شعرا، لغت، كتب مذكور در متن).<ref>همان، ج2، ص555-648</ref>و همچنين منابع کتاب.<ref>همان، ج2، ص649-673</ref>، تنظيم شده، ولى متأسفانه فهرست مطالب نيامده است.

مصحح، این کتاب را به‌صورت مستند و با ذكر منابع منتشر كرده و ارجاعاتش را به‌صورت پاورقى در پایان هر صفحه آورده است. این پاورقى‌ها به‌طور غالب، استنادى و ارجاعى است.<ref>مثلاً ر.ک: مقدمه کتاب، ج1، ص16، پاورقى 1 و... و متن کتاب، ج1، ص4، پاورقى 1 و...</ref>و گاه در آن نام و نشان آيات و سوره‌ها مشخص شده.<ref>مثلاً ر.ک: همان، ج1، ص74، پاورقى 1 و 2 و... و ج2، ص232، پاورقى 1 و 2 و...</ref>و گاهى پاورقى‌هاى توضيحى آورده است.<ref>مثلاً ر.ک: همان، ج1، ص128، پاورقى 1. و...</ref>و گاه شاعر ابيات مورد استفاده در متن را مشخص كرده و منابع این بحث را آورده است.<ref>مثلاً ر.ک: همان، ج1، ص83، پاورقى 3 و...</ref>

آنچه در پایان جلد اول کتاب آمده به این عبارت كه بنده خدا ابوالقاسم احمد بن فراج بن سرو بن ابهرى از تحرير این کتاب در نيمه شوال سال 600ق، فراغت حاصل كرد.<ref>متن کتاب، ج1، ص423-424</ref>و نيز آنچه در پایان جلد دوم کتاب آمده به این مضمون كه صديق بن عمر بن محمد بن حسین در روز شنبه در وقت نماز در آخر ماه ذى‌القعده از سال 600ق، نوشتن کتاب را به پایان برد.<ref>متن کتاب، ج2، ص553</ref>، مربوط به نویسنده نيست و كلام كاتبان نسخه خطى است. مصحح، نواقص و افتادگى‌هاى نسخه خطى کتاب حاضر را كه حدود صد صفحه است، تحت عنوان «خروم النسخة»، با ذكر آيات و سور مورد نظر مشخص كرده است.<ref>مقدمه کتاب، ج1، ص106-107</ref>