حقائق التأويل في متشابه التنزيل: تفاوت میان نسخه‌ها

[[شریف الرضی، محمد بن حسین]] (نويسنده)

كتاب در نوع خود بى‌مانند است و حسن بيان و جمع و استقصاء اقوال علماى قرن چهارم هجرى، در پرتو عظمت علمى و شخصيتى نويسنده، آن را امتياز ويژه‌اى بخشيده است. ابن جنى، استاد مؤلف گفته است: «رضى كتابى در معانى قرآن كريم تصنيف نموده كه مانند آن وجود ندارد»<ref>همان، ص12</ref>

شيوه بحث نويسنده بدين‌ترتيب است كه پس از ذكر آيه متشابه، سؤالاتى مطرح كرده و پاسخ گفته است. اشكالات و انتقاداتى را كه بر آن آيه شده، به‌طور دقيق مطرح كرده و در ادامه، اقوال علما را پيرامون آن اشكالات، نقل و در پايان، نظر خود را ذكر كرده است. از اين‌رو كتاب، به شكل مجموعه‌اى از پرسش‌هاى گوناگون درآمده و هر پرسمان، داراى استقلال علمى و فايده ويژه‌اى است.

از جمله پايه‌ها و اصولى كه تفسير حاضر بر آن استوار است، مباحث زيباى ادبى و بحث‌هاى جذّاب ادبيات عرب است. بحث‌هاى لغوى و ريشه‌يابى لغات قرآنى، ارتباط يك لغت در يك آيه با همان لغت در آيات ديگر، استشهاد به اشعار جاهليت براى اثبات و يا ردّ اقوال تفسيرى و استدلال به نكات نحوى و قواعد ادبى براى پاسخگويى به اشكالات مخالفان، از جمله دستمايه‌هاى نويسنده است.

نويسنده آياتى را تفسير نموده است كه در نظر ابتدايى، ناسازگارى‌هايى با قواعد ادبى يا حكم شرعى يا يكى از اعتقادات اسلامى و يا يكى از مقتضيات عقلى دارد. وى آن‌ها را به عنوان سؤال مطرح مى‌كند و سپس جواب‌هايى كه به آن پرسش داده شده است را آورده و سرانجام، پاسخى را كه خود مى‌پسندد، بيان مى‌نمايد.

نويسنده معتقد است كه بايد آيات متشابه را به محكم باز گرداند و با استناد به آيه 7 سوره آل عمران، منظور خداوند از (امّ الكتاب) را آيات محكمات قرآن مى‌داند كه تمام آيات به‌صورت جمعى مى‌توانند در مقام (امّ) كتاب قرار بگيرند، نه فقط برخى از آن‌ها.

نويسنده در ردّ اين گفتار، به آيه محكم ''' (و ما خلقت الجن و الانسان إلاّ ليعبدون) '''استناد كرده است. وى توضيح مى‌دهد كه اين آيه، بدان جهت از محكمات است و موافق برداشت عقل، چون حرف لام در (ليعبدون) به جاى خود به كار رفته است و آن عبادت جنّ و انس مى‌باشد و آيه نخست كه مورد بحث است، بدان‌جهت از آيات متشابه مى‌باشد كه حرف لام در ''' (ليزداوا إثماً) ''' در موردى به كار رفته است كه ظاهر آن مراد نيست و آن (زيادتى گناه) است. از اين‌رو آن را بر وجوهى كه موافق و مطابق ادله عقلى و قواعد عدل الهى است حمل كرده، اين عمل را يكى از مبانى دين دانسته و آگاهى از اين اصل را براى هر مفسّرى لازم مى‌داند.

از رويارويى اين دو مطلب، روشن مى‌شود كه نويسنده ابتدا در شروع و مقدمه كتابش، بحث‌هاى مربوط به مقدمات تفسيرى را به شكل گسترده و با توجه به عقايد و نظرات خودش پيرامون مباحث يادشده، به‌ويژه محكم و متشابه آورده است و اگر در اينجا گفته است كه در ابتداى كتاب از محكم و متشابه سخن به ميان آورده‌ايم، به دو دليل منظورش ابتداى جلد اول بوده است؛ زيرا در ابتداى اين جزء، تنها در حدّ دو يا سه سطر، پيرامون محكم و متشابه بحث كرده است، درصورتى‌كه تناسب، چنين اقتضا دارد كه در كتابى كه فقط به آيات متشابه توجه دارد و فقط به تفسير آن‌ها مى‌پردازد، بيش از اين‌ها به بحث محكم و متشابه بپردازد؛ حال آن‌كه در ابتداى اين جزء، بيش از چند سطر، مطلب ديگرى پيرامون محكم و متشابه و اقوال علما و به‌ويژه نظر خود مؤلف، به چشم نمى‌خورد. دليل ديگر، اينكه مؤلف در آخر كتاب، مى‌فرمايد: (تمّ الجزء الخامس) و معلوم مى‌شود اگر منظورش، ابتداى اين جزء بود، از كلمه (كتاب) استفاده نمى‌كرد.

نويسنده با عنايت به اهميت روش تفسير قرآن به قرآن و با توجه به اينكه در آن روزگار، قرآن محكم‌ترين و استوارترين سند براى اقناع مخالفان و از سوى ديگر پذيرفتنى‌ترين سند و مدرك براى همگان بود، درجاى‌جاى تفسير خويش، از آن استفاده كرده است و از آنجا كه تفسيرش، آيات متشابه را دربردارد، برابر اصل خويش، مبنى بر ارجاع آيات متشابه به آيات محكم، خود را ملزم دانسته كه در پاسخ و اقناع اشكالات مخالفان، از خود قرآن مدد جويد و با استدلال به آيات محكم، آيات متشابه را تفسير كند.

نويسنده در ردّ اقوال، با اشاره به نكات ريز ادبى و استشهاد به آيات ديگر قرآن و با استدلال به اشعار شعراى جاهليت، نكات بديعى را به يادگار گذاشته است و در اثبات عقايد مفسّران و نظرات تفسيرى خويش، هيچگاه از نقش گره‌گشاى لغات كليدى قرآن و قواعد نحوى غافل نبوده است.

نويسنده هر لغتى را در فضاى فرهنگ قرآنى آن مورد دقّت و معنى‌شناسى قرار مى‌دهد و يك لغت را با توجه به همه موارد كاربرد آن در قرآن، معنى و تفسير مى‌كند.

براى فهم جايگاه نقل در ديگاه نويسنده، مى‌توان به اين نكته توجه داشت كه وى در برخى از موارد، با تكيه بر روايات مفسّران صدر اسلام، نظرات تأويلى خود را مستند مى‌سازد و در بعضى موارد نيز روايات بى‌مايه و جعلى را گوشزد كرده و نقاط ضعف آن‌ها را برمى‌شمارد و در ردّ اين‌گونه روايات هيچ ابايى ندارد.

در برداشتى كلى در مورد روش تفسيرى نويسنده، با ديد واقع‌بينانه‌اى مى‌توان گفت كه ايشان در تفسير خود روش (تفسير جامع) را در پيش گرفته است؛ بدين‌شكل كه در استفاده از آيات قرآن، به (روش تفسير قرآن به قرآن) پرداخته و در استفاده از تفكر و تعقّل و تدبّر در فهم صحيح قرآن، (روش تفسير عقلى و اجتهادى) را پى‌گرفته و در استناد به مقدمات علمى تفسير قرآن و استشهاد به اشعار و لغات عربى، قواعد نحوى، شأن نزول آيات و مراعات جهات لفظى و ويژگى‌هاى صناعتى، توجه تامّ و خاصّى داشته است. همچنين به دليل اينكه فردى شيعى مذهب است و ارادت خاصى به خاندان پيامبر(ص) دارد، به‌قدر ممكن رواياتى را از ائمه(ع) نقل كرده است. هر چند كه از روايات صحابه و تابعان نيز در حواشى نكات تفسيرى خود بهره‌هاى فراوانى برده است.