تاریخ طبرستان (آشتيانی): تفاوت میان نسخه‌ها

'''تاریخ طبرستان'''، تألیف بهاءالدین محمد بن حسن‎ بن اسفندیار کاتب، معروف به ابن ‎اسفندیار، کتابی است مربوط به قرن هفتم، پیرامون تاریخ طبرستان که با تصحیح عباس اقبال، به چاپ رسیده است.

ابن‎ اسفندیار در باب دوم از قسم اول، درباره محدوده جغرافیایی آن دوره طبرستان و بنیاد شهرها اطلاعات مفیدی می‎دهد. اهمیت این باب در ذکر بناها و مکان‎هایی است که در زمان مؤلف آباد بوده، اما اینک جز نامی از آنها باقی نمانده است و نیز در به‎کار بردن اشعار و حکایات عربی و فارسی است. ابن ‎اسفندیار در این باب، از اساطیر سود جسته و بنیان‎گذار شهرها را برخی از شخصیت‎های اسطوره‎ای دانسته است. وی به شهر آمل بیشتر از شهرهای دیگر پرداخته است. این باب با ذکر شمه‎ای از خراج طبرستان در زمان طاهریان پایان می‎پذیرد. در باب سوم - ‎که درباره عجایب طبرستان است - ‎مؤلف بیشتر از ابواب دیگر از امثال و حکم و اساطیر استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

باب چهارم - ‎که درباره اکابر، علما، اطبا، حکما و شاعران است - ‎آشفته است و افتادگی‎های بسیار دارد؛ از جمله قسمت مربوط به اصفهبدان افتاده است. در این باب، مؤلف واقع‎بینانه و بدون تعصب، کردار حاکمان طبرستان، به‎ویژه مازیار و اسپهبدخورشید و اسماعیل بن احمد سامانی و حاکمان دیگر نقاط را ارزیابی کرده است. مضامین این باب و گزارش ابن ‎اسفندیار از احوال علما و زهاد و سادات علوی، حاکی از گرایش و اعتقاد وی به تشیع است؛ هرچند در بررسی جنبش‎های علوی در طبرستان، به مباحث اعتقادی وارد نشده و از بررسی رویدادهای این دوره و داوری درباره آنها پرهیز و فقط به ذکر وقایع بسنده کرده است. ابن‎ اسفندیار در جای‎جای کتاب افزون بر تمجید از سلوک و منش باوندیان، از اهل بیت پیامبر(ص) به‎نیکی یاد کرده و به‎مناسبت‎های مختلف درباره امامان شیعه، گزارش‎هایی را با سیاق شیعی آورده است. در همین باب، از قصیده رشیدالدین وطواط در مدح شاه غازی (متوفی 560ق) ابیاتی را آورده است. او در این باب، از مجلد سوم کتاب نام می‎برد که درباره باوندیان، به‎ویژه اردشیر بن حسن است. چون تاریخ طبرستان با دوره این اصفهبد و پسرش، رستم، پایان می‎یابد، معلوم می‎شود که بیش از سه مجلد نبوده و منظور ابن‎ اسفندیار از قسم آخر، قسمت سوم بوده است. بقیه قسمت‎های این باب، درباره علما، معاریف و ذکر آثار آنان است. بسیاری از این آثار از بین رفته است و فقط از کتاب ابن‎ اسفندیار می‎توان به وجود آنها در آن روزگار پی ‎برد<ref>ر.ک: همان، ص227-‎228</ref>.

قسمت دوم تاریخ طبرستان، الحاقی است. احتمالا برای تکمیل این اثر و تحقق طرح اولیه مؤلف، این قسمت را به نسخه او افزوده‎اند. این قسمت درباره دو خاندان بویه و وشمگیر و استیلای آل‎باوند دوره دوم می‎باشد. این بخش از کتاب تقریباً همان مطالب پایانی تاریخ رویان، تألیف اولیاءالله آملی است که تا سال قتل شاه غازی فخرالدوله حسن، آخرین فرمانروای باوندیان، در 750، ادامه یافته است؛ مطالب این قسمت همچنین برگرفته از ترجمه فارسی تاریخ یمینی، تاریخ بیهقی، جهان‎گشای جوینی و چهار مقاله نظامی عروضی است. به ادعای کسروی، اولیاءالله آملی این قسمت الحاقی را، بدون ذکر نام خودش، به نسخه اصلی افزوده است و ظهیرالدین مرعشی تمام این مطالب را در کتابش، «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»، از اولیاءالله نقل کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

تاریخ طبرستان ظاهراً تا قرن نهم در دسترس نبوده، اما پس از این تاریخ، مؤلفان از آن بسیار سود جسته‎اند و در واقع اساس دیگر تواریخ محلی طبرستان شده است؛ زیرا مؤلف علاوه بر جغرافیای طبرستان و اوضاع سیاسی آن دوره، به حکومت‎های هم‎جوار طبرستان نیز پرداخته است. اولیاءالله آملی بیشتر مطالب کتاب «تاریخ رویان» را از تاریخ طبرستان رونویسی کرده است؛ از جمله باب اول آن - ‎که درباره بنیاد رویان است - ‎با باب دوم تاریخ طبرستان کاملاً منطبق است. اعتمادالسلطنه نیز در تألیف اثرش، «التدوين في أحوال جبال شروين»، از تاریخ طبرستان استفاده کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>.