تذکره مقیم خانی (سیر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ماوراءالنهر در عهد شیبانیان و اشترخانیان): تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان =‏تذکره مقيم خاني (سير تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ماوراء النهر در عهد شيبانيان و اشترخانيان)

[[منشي، محمد يوسف بن خواجه بقا]] (نويسنده)

[[صرافان، فرشته]] (مقدمه نويس و مصحح)

نثر این کتاب، یک نثر مصنوع و منشیانه است؛ خاصه آنجا که در باب امیری یا شاهزاده ای سخن می‌گوید، سخت متکلفانه می‌گردد و غیر از این مورد در آغاز هریک از فصل‌های کتاب و حتی در وصف وسایل جنگی و قلم و شب و صبح هم تشبیب‌هایی دیده می‌شود و خصوصا در نامه‌های درباری تشبیب‌هایش طوری دراز و انبوه گردیده که سراپای نامه و منشور را فراگرفته و عبارت پردازی صرف و تعارف و مدح، نامه را پر کرده است. اما در سایر قسمت‌های دیگر کتاب نثر ساده و روان است.<ref>ر.ک: مقدمه، ص28-29</ref>

در مقدمه محقق، ابتدا به بیان حدود جغرافیایی ماوراءالنهر و خلاصه ای از سیر تاریخی آن پرداخته شده و سپس، اطلاعاتی پیرامون کتاب، از جمله مؤلف و تاریخ نگارش، وضع و ترتیب مطالب، سبک نگارش، ارزش، نسخ و روش تصحیح آن، ارائه گردیده است.<ref>ر.ک: مقدمه نخست، ص19-51</ref>

مقاله دوم، وقایع سنوات 1009 تا 1114ق را شامل می‌گردد؛ یعنی زمانی که سلسله اشترخانیه بعد از شیبانیه بر ماوراءالنهر حکومت می‌کردند. لازم به ذکر است که در منابع تاریخی، این سلسله با نام‌های اشترخانی، اشترجانی، و استراخانی آمده است. این مقاله که قسمت اعظم کتاب را به خود اختصاص داده، بیانی است مفصل از سلسله اشترخانی و چگونگی انتقال سلطنت از شیبانیه به آنان. ریشه این سلسله هم از فرزندان جوجی است؛ منتها شیبانیه، منشأ از شیبان گرفته‌اند درحالی که این سلسله از ارش خان منشعب شده‌اند. اول آن‌ها با جانی خان آغاز می‌گردد و بعد به دین محمد و باقی محمد و ولی محمد خان می‌رسد. البته چون هر سه مقارن حکومت شاه عباس بوده‌اند، نویسنده به برخوردهایی که هرکدام با او داشته‌اند، می‌پردازد؛ مخصوصا که در زمان حکومت دین محمد خان، شاه عباس می‌تواند خراسان را که سال‌ها عرصه تاخت و تاز ازبکان بوده است، تسخیر کند و بعد جنگ امام قلی (فرزند دین محمد خان) با ولی محمد عمویش و به حکومت رسیدن او و ارتباط امام قلی با دربار هند (در زمان جهانگیر پادشاه) و بعد حکومت سید ندرمحمد خان برادرش و ارتباط او با شاه عباس و رفتن او به ایران را ذکر می‌کند (یکی از تابلوهای نقاشی در کاخ چهل ستون اصفهان مربوط به پذیرایی شاه عباس از سید ندر است) و بعد به اختلاف سید ندرمحمد با عبدالعزیز خان پسرش می‌رسد و در نهایت پذیرفتن حکومت او از جانب امرا و اعیان بخارا و حمله شاه جهان (مالک هند) در زمان اختلاف پدر و پسر به ماوراءالنهر و تسخیر بلخ و در نهایت رسیدن قدرت به سید سبحان قلی خان و توضیحی مبسوط از وقایعی که در زمان امارت او اتفاق می‌افتد؛ مخصوصا اختلافاتی که با دو طایفه قنکرات و منکیه پیش می‌آید.<ref>ر.ک: همان، ص27-28</ref>

مقاله سوم مختصری است از وقایع حکومت سید محمد مقیم خان، نوه سبحان قلی که در سال‌های 1114-1119ق در بلخ خودمختار شد و کتاب حاضر به درخواست او نگارش یافت و نام کتاب به نام وی اشارت دارد. حکومت او در بلخ، مقارن حکومت عبیدالله بن سبحان قلی در بخارا است که در ابتدای کار بر سر حکومت با هم اختلاف داشته‌اند و او با متحد کردن یکی از سرداران و حاکمان قدرتمند ازبک، به نام محمود بی اتالیق با خود جلو حمله عبیدالله خان را به بلخ گرفت. تاریخ آخرین واقعه ای که در کتاب آمده است، مربوط به سال 1116ق و تاریخ جلوس او در بلخ، به صورت یک قصیده گفته شده است.<ref>ر.ک: همان، ص28</ref>

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آیات، پاره ای از لغات و ترکیبات، ماده تاریخ‌ها، مکان‌ها و نام‌های مذکور در کتاب، به همراه فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده مصحح، در انتهای کتاب آمده است.