۶۱٬۱۸۹
ویرایش
الخراج و صناعة الكتابة: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'نويسنده' به 'نویسنده'
جز (جایگزینی متن - ' حسين' به ' حسین') |
جز (جایگزینی متن - 'نويسنده' به 'نویسنده') |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
|پدیدآورندگان | |پدیدآورندگان | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر]] ( | [[کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر]] (نویسنده) | ||
[[زبیدی، محمد حسین]] (محقق) | [[زبیدی، محمد حسین]] (محقق) | ||
|زبان | |زبان | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
'''الخراج و صناعه الكتابه''' اثر [[کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر|ابوالفرج قدامة بن جعفر]] (متوفى 337ق) معروف به كاتب بغدادى، كتابى است درباره خراج و ماليات كه به زبان عربى، بين سال‌هاى 316 تا 320ق نوشته شده است. | '''الخراج و صناعه الكتابه''' اثر [[کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر|ابوالفرج قدامة بن جعفر]] (متوفى 337ق) معروف به كاتب بغدادى، كتابى است درباره خراج و ماليات كه به زبان عربى، بين سال‌هاى 316 تا 320ق نوشته شده است. | ||
هدف اصلى | هدف اصلى نویسنده، توصيف مملكت اسلام و حدود و ثغور آن، خصوصاً قسمت مجاور با امپراطورى روم شرقى بوده كه وى آن را بزرگ‌ترين دشمن اسلام مى‌دانسته است. | ||
اطلاعات | اطلاعات نویسنده از جغرافياى رياضى و توصيف كوه‌ها، رودها و هفت اقليم و نيز توجه خاص وى به نواحى مجاور جهان اسلام، سبب اهميت كتاب شده است. | ||
== ساختار== | == ساختار== | ||
كتاب با مقدمه محقق اثر محمدحسین زبيدى آغاز شده است. شرح حال | كتاب با مقدمه محقق اثر محمدحسین زبيدى آغاز شده است. شرح حال نویسنده، معرفى كتاب خراج و نسخه‌هاى از مطالب مقدمه است. نویسنده متن اثر را ابتدا در هشت منزل نوشته و بعد نهمين منزل را بدان افزوده است؛ البته تنها چهار قسمت (منزل پنجم تا هشتم) آن به دست ما رسيده كه جزو دوم كتاب را تشكيل داده است. هر منزل نيز داراى چندين باب مى‌باشد. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
[[کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر|كاتب بغدادى]] چون در اداره مركز بغداد ناظر حساب و درآمد بوده، شغلش ايجاب مى‌كرده تا كتاب حاضر را با موضوع تقسيمات قلمرو خلافت و سازمان بريد و ماليات هر ولايت بنويسد و در حقيقت كتابش براى شناخت مقدار خراج هر يك از ممالك و بلاد، مهم بوده است. | [[کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر|كاتب بغدادى]] چون در اداره مركز بغداد ناظر حساب و درآمد بوده، شغلش ايجاب مى‌كرده تا كتاب حاضر را با موضوع تقسيمات قلمرو خلافت و سازمان بريد و ماليات هر ولايت بنويسد و در حقيقت كتابش براى شناخت مقدار خراج هر يك از ممالك و بلاد، مهم بوده است. | ||
[[کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر| | [[کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر|نویسنده]] بيشتر به وصف راه‌هاى بريد و ولايات توجه داشته و پيش از آنكه ذكر راه‌هاى بغداد را به ميان آورده باشد، همه راه‌هايى را كه به مكّه منتهى مى‌شوند را توصيف كرده است. اهميتى كه او براى بغداد قائل شده، تنها از آن جهت است كه پايتخت جهان اسلام و از لحاظ سياسى و ادارى قابل توجه بوده است. بدين ترتيب بايد گفت كه در شيوه جغرافيانويسى، وى از روش ایرانى «هفت اقليم» عدول كرده و تمايل به بيان جغرافيا از جنبه اسلامى دارد. | ||
او مانند [[یعقوبی، احمد بن اسحاق|يعقوبى]] و [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن‌خرداذبه]]، تقسيم كتاب خود را بنا بر جهات اربعه و بر تقسيم جهان، به چهار ربع، گذاشته است و چنين شيوه بيانى بايستى از سنّت جغرافياى ایرانى گرفته شده باشد. به گفته مسعودى، ایرانيان و نبطيان قديم قسمت مسكون زمين را به چهار قسمت مى‌كرده‌اند: | او مانند [[یعقوبی، احمد بن اسحاق|يعقوبى]] و [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن‌خرداذبه]]، تقسيم كتاب خود را بنا بر جهات اربعه و بر تقسيم جهان، به چهار ربع، گذاشته است و چنين شيوه بيانى بايستى از سنّت جغرافياى ایرانى گرفته شده باشد. به گفته مسعودى، ایرانيان و نبطيان قديم قسمت مسكون زمين را به چهار قسمت مى‌كرده‌اند: | ||
خراسان (مشرق)، باختر (شمال)، خوربران (مغرب) و نيمروز (جنوب). | خراسان (مشرق)، باختر (شمال)، خوربران (مغرب) و نيمروز (جنوب). نویسنده نيز به قراردادى بودن چنين تقسيمى اشاره كرده است. ظاهراً در نظر او، اصطلاحات شرق، غرب، شمال و جنوب، تنها ارزش نسبى دارند. | ||
برخى معتقدند كه بهتر است قسمت چاپ شده كتاب را به منزله تكمله معتبرى بر كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خرداذبه]] دانست؛ زيرا چون غالباً بر مدارک رسمى آن دوران تكيه داشته در بسيارى موارد به تحقيق مطالب ابن خرداذبه كمك مى‌كند. | برخى معتقدند كه بهتر است قسمت چاپ شده كتاب را به منزله تكمله معتبرى بر كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خرداذبه]] دانست؛ زيرا چون غالباً بر مدارک رسمى آن دوران تكيه داشته در بسيارى موارد به تحقيق مطالب ابن خرداذبه كمك مى‌كند. | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
مقدمه كتاب، هدف و روش مؤلف را به دست داده و از روى آن، اهميّت نقش ديوان بريد در دولت عباسيان كه موضوع اصلى كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خرداذبه]] و قدامه بوده است، را مى‌توان شناخت. | مقدمه كتاب، هدف و روش مؤلف را به دست داده و از روى آن، اهميّت نقش ديوان بريد در دولت عباسيان كه موضوع اصلى كتاب [[ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله|ابن خرداذبه]] و قدامه بوده است، را مى‌توان شناخت. | ||
چنانكه | چنانكه نویسنده در آغاز منزل پنجم اشاره كرده، گويا منزل نخستين، ديباچه و صدر مانند بوده و ترتيب منزل‌ها در آن آمده است (ديباچه جزو دوم) اما موضوع و محتواى منزل دوم، روشن نيست. | ||
در منزل سوم، از نثر و از وجوه و فنون بلاغت سخن رفته و منزل چهارم بايد درباره ديوان الخراج و الضياع بوده باشد. | در منزل سوم، از نثر و از وجوه و فنون بلاغت سخن رفته و منزل چهارم بايد درباره ديوان الخراج و الضياع بوده باشد. | ||
منزل پنجم، در يازده باب، ديوان‌هاى الجيش، النفقات، بيت المال، الرسائل، التوقيع، الدار، الخاتم، دار الضرب، المظالم و مانند آن تشريح شده است. برخى احتمال داده‌اند كه | منزل پنجم، در يازده باب، ديوان‌هاى الجيش، النفقات، بيت المال، الرسائل، التوقيع، الدار، الخاتم، دار الضرب، المظالم و مانند آن تشريح شده است. برخى احتمال داده‌اند كه نویسنده در برشمردن اين ديوان‌ها، از «خداى نامه» بهره برده است. | ||
در باب ديوان بريد (نامه‌ها)، وى معتقد است كه نامه‌ها، به ديوانى مستقل نياز دارند و مكتوبات ارسالى، از همه نواحى، بايد به اين ديوان ارسال شوند. رئيس اين ديوان، بايد به هر چيزى و جايى راه داشته باشد، تا نامه به مقصد فرستاده شود. او مسئوليت عرضه نامه‌هاى مأموران بريد و اخبار مربوط به همه نواحى را به درگاه خليفه بر عهده داشته و وظيفه رسيدگى به كار راهنمايان بريد و دبيران و كارمندان چاپارخانه‌ها نيز به عهده اوست. | در باب ديوان بريد (نامه‌ها)، وى معتقد است كه نامه‌ها، به ديوانى مستقل نياز دارند و مكتوبات ارسالى، از همه نواحى، بايد به اين ديوان ارسال شوند. رئيس اين ديوان، بايد به هر چيزى و جايى راه داشته باشد، تا نامه به مقصد فرستاده شود. او مسئوليت عرضه نامه‌هاى مأموران بريد و اخبار مربوط به همه نواحى را به درگاه خليفه بر عهده داشته و وظيفه رسيدگى به كار راهنمايان بريد و دبيران و كارمندان چاپارخانه‌ها نيز به عهده اوست. | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۹: | ||
در باب‌هاى هشت و نه اين منزل، سخنان دانشمندان و خردمندان يونانى آمده و پاره‌اى از رساله‌هاى [[ارسطو]] در پند به اسكندر و سرگذشت او گذارده شده است. | در باب‌هاى هشت و نه اين منزل، سخنان دانشمندان و خردمندان يونانى آمده و پاره‌اى از رساله‌هاى [[ارسطو]] در پند به اسكندر و سرگذشت او گذارده شده است. | ||
از اين كتاب، به خوبى مى‌توان به دانستنى‌هاى دبيران آن روزگار پى برد. در خلال مباحث، رنگ اسلامى جغرافيا محسوس ولى جنبه سياسى دفاع از حدود نيز مشهود است. در ضمن، وصف اقوام و كشورهایى كه مملكت اسلام را احاطه كرده‌اند، نيز آمده و از جغرافياى عمومى و جغرافياى طبيعى نيز سخن گفته شده است، ولى ظاهراً، | از اين كتاب، به خوبى مى‌توان به دانستنى‌هاى دبيران آن روزگار پى برد. در خلال مباحث، رنگ اسلامى جغرافيا محسوس ولى جنبه سياسى دفاع از حدود نيز مشهود است. در ضمن، وصف اقوام و كشورهایى كه مملكت اسلام را احاطه كرده‌اند، نيز آمده و از جغرافياى عمومى و جغرافياى طبيعى نيز سخن گفته شده است، ولى ظاهراً، نویسنده اطلاعات خود درباره جغرافياى اقليمى را از منابع يونانى اقتباس كرده است. | ||
وى علم جغرافيا خصوصاً علم طرق را نه تنها براى اداره كردن كارهاى ديوان، يعنى دبيرخانه دولتى لازم مى‌دانسته، بلكه براى شخص خليفه در هنگام سفر يا در وقت لشكركشى ضرورى مى‌شمرده است. اما در زمينه راه‌ها، خصوصاً راه مركزى ایران كه ميان شيراز- نيشابور بود و از يزد مى‌گذشت، اهمال كرده و سخنى به ميان نياورده است. شايد از جهت فتنه و آشوبى كه آن زمان شرق ایران را تيره كرده بود، فرصت و مجال پرداختن به آن را نيافته است و يا راه مصر سفلى را كه از محاذات ساحل درياى مديترانه به مغرب مى‌رفته، ياد نكرده است. امّا با توجه به مطالب كتاب، اهميت و ارزش اطلاعات او در زمينه بريد كاملاً آشكار است. | وى علم جغرافيا خصوصاً علم طرق را نه تنها براى اداره كردن كارهاى ديوان، يعنى دبيرخانه دولتى لازم مى‌دانسته، بلكه براى شخص خليفه در هنگام سفر يا در وقت لشكركشى ضرورى مى‌شمرده است. اما در زمينه راه‌ها، خصوصاً راه مركزى ایران كه ميان شيراز- نيشابور بود و از يزد مى‌گذشت، اهمال كرده و سخنى به ميان نياورده است. شايد از جهت فتنه و آشوبى كه آن زمان شرق ایران را تيره كرده بود، فرصت و مجال پرداختن به آن را نيافته است و يا راه مصر سفلى را كه از محاذات ساحل درياى مديترانه به مغرب مى‌رفته، ياد نكرده است. امّا با توجه به مطالب كتاب، اهميت و ارزش اطلاعات او در زمينه بريد كاملاً آشكار است. | ||