۶۱٬۱۸۹
ویرایش
البلدان (ابن الفقيه): تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'نويسنده' به 'نویسنده'
جز (جایگزینی متن - 'ايران' به 'ایران') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
جز (جایگزینی متن - 'نويسنده' به 'نویسنده') |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
| عنوان‌های دیگر =کتاب البلدان | | عنوان‌های دیگر =کتاب البلدان | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[ابن فقیه، احمد بن محمد]] ( | [[ابن فقیه، احمد بن محمد]] (نویسنده) | ||
[[هادی، یوسف]] (محقق) | [[هادی، یوسف]] (محقق) | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
}} | }} | ||
'''البلدان (ابن الفقيه) ''' اثر [[ابن فقیه، احمد بن محمد|ابوبكر احمد بن محمد بن اسحاق همدانى]]، معروف به ابن فقيه به زبان عربى و در حدود سال 290ق نوشته شده است. | '''البلدان (ابن الفقيه) ''' اثر [[ابن فقیه، احمد بن محمد|ابوبكر احمد بن محمد بن اسحاق همدانى]]، معروف به ابن فقيه به زبان عربى و در حدود سال 290ق نوشته شده است. نویسنده در اين كتاب به معرفى و تشريح شهرهاى بزرگ دنيا پرداخته است. | ||
البلدان را گروهى از محققان ستوده‌اند و حتى آن را جزو اصول و متون عمده جغرافيا محسوب داشته‌اند. از متقدمان، مقدسى و ياقوت، فراوان از آن نقل و به آن استناد كرده‌اند. | البلدان را گروهى از محققان ستوده‌اند و حتى آن را جزو اصول و متون عمده جغرافيا محسوب داشته‌اند. از متقدمان، مقدسى و ياقوت، فراوان از آن نقل و به آن استناد كرده‌اند. | ||
== ساختار== | == ساختار== | ||
كتاب با دو مقدمه از محقق كتاب يوسف الهادى و مؤلف در بيان مختصرى از زندگی‌نامه | كتاب با دو مقدمه از محقق كتاب يوسف الهادى و مؤلف در بيان مختصرى از زندگی‌نامه نویسنده و اشاره به محتواى اثر، آغاز و مطالب در چهل و دو قسمت، ارائه شده است. | ||
«البلدان» را نمى‌توان نوشته‌اى صرفاً جغرافيايى به شمار آورد. اين كتاب، در واقع مجموعه‌اى ادبى همراه با شعر و طنز است كه با استفاده از تأليفات ديگران نوشته شده و گزيده‌اى است كه مؤلف برای استفاده افراد غيرمتخصص علاقه‌مند گردآورده است. | «البلدان» را نمى‌توان نوشته‌اى صرفاً جغرافيايى به شمار آورد. اين كتاب، در واقع مجموعه‌اى ادبى همراه با شعر و طنز است كه با استفاده از تأليفات ديگران نوشته شده و گزيده‌اى است كه مؤلف برای استفاده افراد غيرمتخصص علاقه‌مند گردآورده است. | ||
مطالب كتاب، تا اندازه‌اى با نوشته‌هاى «[[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]]» مرتبط و نزدیک بوده و بعضى از مؤلفان چون مقدسى، | مطالب كتاب، تا اندازه‌اى با نوشته‌هاى «[[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]]» مرتبط و نزدیک بوده و بعضى از مؤلفان چون مقدسى، نویسنده را مقلّد [[جاحظ، عمرو بن بحر|جاحظ]] دانسته‌اند. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
مطالب كتاب با شرحى پيرامون آفرينش زمين و آسمان و اختلاف شب و روز آغاز شده است. اين مطالب مؤيد تصورى است كه تا پيش از اسلام نيز در ميان ایرانيان، يهودان و ديگران پيرامون هفت بخش بودن زمين وجود داشته است. | مطالب كتاب با شرحى پيرامون آفرينش زمين و آسمان و اختلاف شب و روز آغاز شده است. اين مطالب مؤيد تصورى است كه تا پيش از اسلام نيز در ميان ایرانيان، يهودان و ديگران پيرامون هفت بخش بودن زمين وجود داشته است. | ||
نویسنده به هنگام بحث پيرامون نخستين سير و سفرهاى عهد اسلامى، از حوادثى ياد كرده است كه بيشتر جنبه داستان‌سرايى دارد. از اين جمله، داستانى است كه به عُباده بن صامت از قبيله خزرج منسوب است كه از مردم مدينه و انصار پيامبر(ص) بود. | |||
يكى از مسائلى كه | يكى از مسائلى كه نویسنده در كتاب خود بدان اشاره كرده، مسأله استفاده از نقشه جغرافيايى در ميان عرب‌هاست. آنان به‌ويژه پس از فتوحات، به كسب اطلاعات درباره اقوام و كشورها روى آوردند. اين اطلاعات در بسيارى از موارد با افسانه آميخته است زيرا در آن زمان، عرب‌ها هنوز با نقشه‌هاى جغرافيايى آشنايى نداشتند. | ||
نویسنده درباره آشنايى عرب‌ها با نقشه جغرافيايى، به داستانى متفاوت با داستان [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، اشاره كرده و نوشته است هنگامى كه حجاج بن يوسف نماينده خود را نزد ديلميان فرستاد و آنان را به پذيرش اسلام و يا پرداخت جزيه دعوت نمود، ديلميان از پذيرفتن پيشنهاد او سرباز زدند. از اين روى دستور داد تا نقشه (صورة) ديلم و دشت‌ها، كوه‌ها، دره‌ها و جنگل‌هاى آن سرزمين را فراهم آورند. | |||
ابن فقيه از وقايع عهد خلافت معتضد (279-289ق) ياد كرده و او را «خليفتنا» ناميده است. وى در ضمن، دوبار از مكتفى ذكرى به ميان آورده، ولى به عنوان خليفه از او ياد نكرده است. معلوم مى‌شود كه به هنگام نگارش كتاب، يا مكتفى هنوز به خلافت نرسيده بوده و يا اينكه | ابن فقيه از وقايع عهد خلافت معتضد (279-289ق) ياد كرده و او را «خليفتنا» ناميده است. وى در ضمن، دوبار از مكتفى ذكرى به ميان آورده، ولى به عنوان خليفه از او ياد نكرده است. معلوم مى‌شود كه به هنگام نگارش كتاب، يا مكتفى هنوز به خلافت نرسيده بوده و يا اينكه نویسنده از آن آگاهى نداشته است. | ||
نویسنده از وجود مسجد جامع سمرقند نيز ياد كرده است. وى به نقل از اصمعى مى‌نويسد كه بر دروازه سمرقند، با خط حميرى نوشته شده است كه از اين شهر تا صنعا، هزار فرسنگ و از بغداد تا افريقيه هزار فرسنگ و از سيستان تا دريا دويست فرسنگ است. | |||
او برخلاف برخى، با صراحت از ورود برمك به مدينه در عهد خلافت عثمان و اسلام آوردن او ياد كرده و نوشته است كه وى پس از مسلمان شدن، نام عبدالله برخود نهاد. | او برخلاف برخى، با صراحت از ورود برمك به مدينه در عهد خلافت عثمان و اسلام آوردن او ياد كرده و نوشته است كه وى پس از مسلمان شدن، نام عبدالله برخود نهاد. | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
مسأله جالب ديگر، اينكه وى از وجود مسجدى در كنار كليسا، در شهر حمص ياد كرد است و اين نكته گفته «بارتولد» را مبنى بر اينكه در سده دهم ميلادى مسلمانان و مسيحيان در زير يك سقف به عبادت مى‌پرداختند، به ياد مى‌آورد. | مسأله جالب ديگر، اينكه وى از وجود مسجدى در كنار كليسا، در شهر حمص ياد كرد است و اين نكته گفته «بارتولد» را مبنى بر اينكه در سده دهم ميلادى مسلمانان و مسيحيان در زير يك سقف به عبادت مى‌پرداختند، به ياد مى‌آورد. | ||
نویسنده همانند ابن خردادبه، يعقوبى و ابن رُسته، كوشيده است تا مطالب نسبتاً منظمى از اوضاع قومى و نظام ادارى سرزمين‌هاى مختلف اسلامى ارائه كند. گرچه نوشته‌هاى او را از ديدگاه جغرافيايى نمى‌توان در حدّ آثار گروهى از جغرافى‌نگاران همزمان وى به شمار آورد، با اين وصف، از ديدگاه فرهنگى و تاريخى، در بعضى موارد برتر از آن‌هاست. | |||
وى تصويرى روشن از ذوق ادبى و تمايلات جوامع روشنفكرى عربى زبان اواخر سده 3ق9/م ارائه كرده است. در دانش معاصر، | وى تصويرى روشن از ذوق ادبى و تمايلات جوامع روشنفكرى عربى زبان اواخر سده 3ق9/م ارائه كرده است. در دانش معاصر، نویسنده نه تنها از نظر بيان مطلب درباره آسياى ميانه و قفقاز شهرت دارد، بلكه نوشته‌هاى او درباره مسائل بازرگانى و خط سير بازرگانان يهودى و اسلاو نيز قابل توجه است. | ||
با اين حال، مقدسى از فقدان نظم در كتاب او ياد كرده و نوشته است كه وى جز شهرهاى بزرگ را نام نبرده، روستاها و بخش‌ها را مرتب نكرده و چيزهايى در كتاب آورده است كه شايسته نيست. گاه از دنيا پرهيز مى‌دهد و گاه بدان مى‌خواند، گاه مى‌گرياند و گاه بازى مى‌دهد و مى‌خنداند. در كتاب او حشو و زوايد نيز كم نيست. | با اين حال، مقدسى از فقدان نظم در كتاب او ياد كرده و نوشته است كه وى جز شهرهاى بزرگ را نام نبرده، روستاها و بخش‌ها را مرتب نكرده و چيزهايى در كتاب آورده است كه شايسته نيست. گاه از دنيا پرهيز مى‌دهد و گاه بدان مى‌خواند، گاه مى‌گرياند و گاه بازى مى‌دهد و مى‌خنداند. در كتاب او حشو و زوايد نيز كم نيست. | ||
| خط ۶۷: | خط ۶۷: | ||
«كراچكوفسكى» نيز در اين مورد حق را به مقدسى مى‌دهد. در تأييد نظر مقدسى كافى است به سرفصل‌ها و موضوع‌هاى بخش نخستين كتاب، پيرامون آفرينش زمين و درياهايى كه زمين را احاطه كرده‌اند، شگفتى‌هاى آن، تفاوت ميان چين و هند، مكه، بيت‌الله الحرام، طائف، مدينه و مسجد آن، تفاوت ميان تهامه و حجاز، يمامه، بحرين، يمن، جدّى گرفتن هزليات و هزل شمردن مطالب جدى، ستايش خانه بدوشان و آوارگان، مصر و نيل، سرزمين‌هايى چون نوبه، حبشه، مغرب، بيت المقدس، دمشق، جزيره، بيزانس و غيره توجه شود. به عنوان نمونه هنگام وصف يك چشمه نزدیک همدان به سه موضوع اشاره شده است: شرحى در ستايش آب سرد، همنوايى ميان عبدالقاهر و حسين بن ابى سَرْح در ستايش همدان و عراق و نكوهش آن‌ها و سرانجام موضوع ميهن دوستى. | «كراچكوفسكى» نيز در اين مورد حق را به مقدسى مى‌دهد. در تأييد نظر مقدسى كافى است به سرفصل‌ها و موضوع‌هاى بخش نخستين كتاب، پيرامون آفرينش زمين و درياهايى كه زمين را احاطه كرده‌اند، شگفتى‌هاى آن، تفاوت ميان چين و هند، مكه، بيت‌الله الحرام، طائف، مدينه و مسجد آن، تفاوت ميان تهامه و حجاز، يمامه، بحرين، يمن، جدّى گرفتن هزليات و هزل شمردن مطالب جدى، ستايش خانه بدوشان و آوارگان، مصر و نيل، سرزمين‌هايى چون نوبه، حبشه، مغرب، بيت المقدس، دمشق، جزيره، بيزانس و غيره توجه شود. به عنوان نمونه هنگام وصف يك چشمه نزدیک همدان به سه موضوع اشاره شده است: شرحى در ستايش آب سرد، همنوايى ميان عبدالقاهر و حسين بن ابى سَرْح در ستايش همدان و عراق و نكوهش آن‌ها و سرانجام موضوع ميهن دوستى. | ||
صرف‌نظر از نقايص ياد شده، | صرف‌نظر از نقايص ياد شده، نویسنده به مسائلى اشاره كرده كه گرچه افسانه‌آميز به نظر مى‌رسد، ولى از ديدگاه تاريخى قابل توجه است. به عنوان نمونه، قديم‌ترين شرح پيرامون سمرقند در عهد اسلامى از وى مى‌باشد. به نوشته او گرد سمرقند، همانند بلخ و بخارا، ديوارى به طول دوازده فرسنگ با دوازده دروازه وجود داشته كه از چوب ساخته شده بودند و هر يك دو لنگه داشتند؛ در پشت هر دروازه، دو در ديگر وجود داشت كه ميان آن‌ها، جايگاه دروازه‌بانان بود. | ||
آخرين حادثه تاريخى كه در كتاب ديده مى‌شود، مربوط به قتل عمرو ليث صفارى است كه به نوشته [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، حكم آن در آخرين لحظات حيات معتضد صادر شده و پس از مرگ خليفه صورت گرفته است. | آخرين حادثه تاريخى كه در كتاب ديده مى‌شود، مربوط به قتل عمرو ليث صفارى است كه به نوشته [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]]، حكم آن در آخرين لحظات حيات معتضد صادر شده و پس از مرگ خليفه صورت گرفته است. | ||