جامع البيان في تفسير القرآن (تفسير الطبري): تفاوت میان نسخه‌ها

نكته قابل توجه در اين تفسير، اين است كه «تأويل» از ديدگاه طبرى با آنچه در عرف عارفان، متكلمان و حتى مفسران سده‌هاى بعد از تأويل مراد شده است، تفاوتى بنيادى دارد. طبرى از واژه «تأويل» همان «تفسير» را مراد كرده است و نه باطن و برداشت‌هاى عارفانه و رمزى؛ چنان‌كه او در مقدمه مى‌گويد: شايسته‌ترين مفسران به درك حقيقت در تأويل قرآن - بندگان را به علم تأويل آن راه است - كسى است كه حجتش در آنچه «تأويل» يا «تفسير» كند واضح‌تر است<ref>همان</ref>

سپس به بحث در تبيين مفهوم و مدلول آيه پرداخته و در اين راستا به طرح مباحث مربوط به لغت، نحو و قرائات، شأن نزول آيه يا آيات، مسائل فقهى و جز آنها اهتمام ورزيده است. آنگاه در هريك از اين مباحث و به هنگام نياز، شواهد شعرى از شعراى عرب جاهلى و اسلامى را آورده است. طبرى اين مقطع را در تفسير گاه به‌اختصار برگزار كرده و ديگرگاه، به صرف طرح اختلاف نظر اهل تأويل، اختلاف رأى قراء و نحويون و يا بحث لغوى اكتفا كرده و گاهى نيز به تحليل آراء روى آورده و سخن استوار در ديدگاه خود را گزارش كرده است<ref>همان</ref>

پس از اين مرحله، با نقل و ضبط اقوال صحابه و تابعين، تفسير را پى گرفته است. در اين مرحله، با ذكر عباراتى از قبيل «و بنحو الذي قلنا قال أهل التأويل»، انبوهى از اخبار و روايات متفاوت از نظر قوت و وثاقت را با ذكر سلسله سند، از طبقات اول و دوم مفسران بدين‌گونه ارائه كرده است: از [[ابن‌عباس، عبدالله بن عباس|ابن عباس]] پنج طريق، از سعيد بن جبير دو طريق، از مجاهد بن جبر مكى سه طريق يا بيشتر در برخى موارد، از عكرمه سه طريق، از ضحاك بن مزاحم دو طريق، از عبدالله بن مسعود يك طريق، از قتادة بن دعامه سه طريق و از حسن بصرى سه طريق. همچنين از تفسير عبدالرحمن بن زيد بن اسلم، ابن جريح و مقاتل بن حيان و از تفاسيرى ديگر نام برده و از كتاب محمد بن سائب كلبى و مقاتل بن سليمان و محمد بن عمر واقدى كه از نظر وى، غير قابل اعتماد بوده‌اند، جز در مقالات مربوط به تاريخ و سيرت‌ها و اخبار عرب، روايتى نقل نكرده است<ref>همان، ص84</ref>

آنگاه اگر در تفسير آيات، اختلاف نظرى ميان مفسران يا قراء وجود داشته باشد، روايات مربوط به هر آيه را با هماهنگى خاص مفهومى، دسته‌بندى و ذكر كرده و هر مجموعه روايات متحدالمعنى را از مجموعه ديگر، با عنوان «ذكر من قال ذلك» تفكيك كرده و بر مثال ناقدى زبردست، به جرح و تعديل روايات متناقض و نقد و بررسى آراء مختلف، پرداخته است. آنگاه يا قول مرجح را برگزيده يا با اقامه دليل بر طرد و رد اقوال مختلف، نظر خويش را با قاطعيت اعلام داشته و يا به جهت اتحاد معنوى اقوال و روايات و مطابقت آن‌ها با رأى وى، بدون هيچ اظهار نظرى بحث را پايان برده و در مقام توجيه، ترجيح و استنباط، تعابيرى را از قبيل: «أولى الأقوال عندي بالصواب في ذلك»، «أولى هذين القولين بالصواب»، «أولى هذه التأويلات بالآية» و... به كار برده است. اين شيوه در خصوص مسائلى از قبيل نسخ و اسباب نزول و جز آن‌ها نيز به كار رفته است<ref>همان</ref>

#تمسك به ظاهر آيات: تمسك به ظاهر آيات، در نقد و داورى و جرح و تعديل، ميان روايات متعارض، يكى از مستندات طبرى است. او در برخى از موارد، اقوال علما را به دليل مخالفت با ظاهر آيه، مردود دانسته و گاهى نيز از معيار هماهنگى با ظاهر آيه، براى گزينش تفسيرى مناسب، بهره گرفته است<ref>همان، ص85</ref>

#استناد به حكم عقل: يكى ديگر از معيارهاى طبرى در نقد و داورى بين اقوال مختلف، حكم عقل است. با آنكه تفسير طبرى بعد از خود قرآن، به روايات منقول پيامبر(ص) تكيه مى‌كند، اما هرگاه آيه‌اى فاقد دليل قرآنى و روايت تفسيرى باشد، يا روايات با هم متعارض به نظر رسند، او از حكم عقل و ملاك‌هاى عقلى براى فهم آيه يا ترجيح يكى از احاديث بر ديگر احاديث، بهره گرفته است<ref>همان، ص90</ref>

#استناد به اجماع اهل تأويل و يا رأى اكثريت آن‌ها: معيار ديگر طبرى در نقد و داورى بين اقوال مختلف در تفسير آيات، «اجماع علما و اهل تأويل يا قول و رأى اكثريت آنها» است. او در بسيارى از موارد، از اين معيار سود جسته و اقوالى را كه در جهت هماهنگى با اجماع اهل تأويل نيست، به‌شدت رد كرده و نپذيرفته است<ref>همان، ص93</ref>

#شيوه بيانى معمول عرب: طبرى به «شيوه زبانى عرب» نيز تكيه‌اى درخور دارد و از آن چونان معيارى در گزينش و نقد بهره گرفته است. اين مورد شايد بيشترين تكيه طبرى را شكل دهد، بدين سان قولى را كه هماهنگ با شيوه معمول و بيان فصيح عرب و استعمال معروف كلام آنان باشد، بر ساير اقوال ترجيح داده و آرائى را كه مخالف آن باشد، مردود دانسته است<ref>همان، ص94</ref>

#فرهنگ روزگار نزول: قرآن كريم در روزگارى نازل شده است كه مردمان با فرهنگ و ارزش‌هايى زندگى مى‌كردند، بى‌گمان، قرآن بدون درنگريستن به آن فرهنگ، سخن نگفته است و مفسران با توجه به فرهنگ نزول و مرتبط ساختن آيه با آن در تبيين و تفسير آيه، نكته‌هاى آموزنده‌اى ارائه داده‌اند. طبرى در اين زمينه، در تفسير آيات كوششى درخور دارد و توجه بدان را چونان معيارى در ارزيابى نقل‌ها و ديدگاه‌ها و يا استوارسازى ديدگاه خود، بسى به كار گرفته است<ref>همان، ص99</ref>