الفخري في الآداب السلطانية و الدول الإسلامية: تفاوت میان نسخه‌ها

این کتاب در سال 701ق، به نام فخرالدین‌ بن عیسی بن ابراهیم‌، حاکم‌ مغولی موصل‌ به رشته تحریر درآمده است<ref>ر.ک: صالحی، نصرالله، 1378، ص19</ref>.  

کتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز شده و مطالب، دارای دو بخش تقریبا مجزا است. بخش‌ نخست مشتمل است بر سیاست مدن یا آداب سلطانی و سیاست‌ ملک‌داری که با نثری ساده و سبکی جالب‌، یعنی توأم با ذکر حکایات، اشعار، امثال و حکم و پاره‌ای‌ از پندهای بزرگان‌ و با مضمون و محتوایی عمیق و تأمل‌برانگیز به رشته تحریر درآمده‌ است. بخش دوم، در واقع تاریخ دولت‌های اسلامی و به‌عبارت‌دیگر، تاریخ خلفا و وزرا از خلفای راشدین‌ تا وزارت‌ مؤیدالدین بن علقمی است که با همان سبک و سیاق نوشته شده‌ است<ref>ر.ک: همان</ref>.

در مقدمه محقق، توضیحات مختصری پیرامون کتاب و نویسنده آن ارائه گردیده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص5-‌8</ref>.

پاسخ این پرسش را [[ابن طقطقی، محمد بن علی|ابن طقطقی]] به‌طور‌ پراکنده‌ در لابه‌لای داستان‌ها و حکایاتی که نقل می‌کند، به‌نوعی بیان کرده است. شاید‌ خلاصه‌ کلام‌ او‌ این باشد که وزرا بیش از آن‌که پادشاهان را عالم بخواهند، بیشتر سرگرم می‌خواسته‌اند؛ چراکه تنها در‌ این‌ صورت‌ پادشاهان را بر وزرا نیاز می‌افتاد و اینان می‌توانستند با فضیلت و دانش‌ و معرفت خود به رتق و فتق امور بپردازند و چنین بر پادشاهان القا کنند که آنان در اداره امور‌ ناچار‌ از رأی و تدبیر وزرایند و اما این رأی و تدبیر با‌ کسب «معرفت‌ تاریخی» حاصل شدنی است. ازاین‌روست که [[ابن طقطقی، محمد بن علی|ابن طقطقی]] به‌طور‌ مکرر‌ به‌ اهل سیاست، مزایا و فواید تواریخ از جمله‌ تاریخ‌ خود را یادآور شده است. او می‌نویسد: «هرکس با امر سیاست و تدبیر امور مردم سروکار‌ دارد، بدین کتاب نیازمند است». در‌ جایی‌ دیگر ضمن‌ مقایسه‌ اثر‌ خود‌ با آثار حماسی، بر رجحان اثرش بر‌ آنها‌ این‌چنین تأکید می‌ورزد: «این کتاب، هم آنچه را که گفته شد(حماسه‌ها) در بر دارد و هم‌ خواننده را به‌ قواعد‌ سیاست و وسایل ریاست راهنمایی می‌کند» و در‌ چند سطر بعد، باز به‌گونه‌ای‌ دیگر‌ به اهمیت اثرش اشاره می‌کند: «این‌ کتاب‌ خرد‌ را نیرو و ذهن را تندی، هوش را درخشندگی می‌بخشد و مطالب آن خاطر هوشمند را همچون‌ سنگ‌ تیغ است برای فولاد». [[ابن طقطقی، محمد بن علی|ابن طقطقی‌]] اشاره‌ و تأکید مکرر بر‌ ارزش‌ و فواید این کتاب‌ را‌ از باب‌ مبالغه ندانسته و شائبه هرگونه گزافه‌گویی را با صراحت نفی‌ کرده است<ref>ر.ک: همان، ص20</ref>.

# تاریخ‌نگاری او نشانگر آن‌ است‌ که مورخ اگر اهل عدل و انصاف باشد، می‌تواند حتی باورهای دینی خود را نادیده بگیرد و از ورای‌ تعلقات دینی، به قضاوت در امور بنشیند؛‌ چنان‌که‌ خود او علی‌رغم تعصب‌ در‌ تشیع، از‌ باورهای شیعی خود چشم پوشیده و واقع‌گرایی تاریخی را در تاریخ‌نگاری ملاک عمل قرار داده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

یکی از ویژگی‌های کتاب، روانی و سادگی عبارت‌های بخش تاریخی آن است؛ این در شرایطی است که عبارت‌های مقدمه نسبتا مفصل آن، تا حدودی عبارت فصل اول کتاب و (آداب فرمانروایی)، از توانایی بالای مؤلف در نگارش به سبک فنی و مصنوع حکایت دارد؛ بااین‌وجود، نویسنده به‌جز در مقدمه که سبک مصنوع را مقتضای حال دانسته و نیز در فصل اول که به مقتضای لحن لطیفه‌گویی و نکته‌سنجی، تا حدودی از این سبک پیروی کرده، در بخش تاریخی کتاب که بیش از سه‌چهارم متن را در بر گرفته، این سبک را تعمدا کنار گذاشته و از سبک ساده و روان‌نویسی متین و محکمی پیروی کرده است<ref>ر.ک: دشتی، محمد، 1382، ص66</ref>.

این کتاب، دو مرتبه در سال‌های 1317 و 1345ق، در مصر، بدون هیچ‌گونه مقدمه و تعلیق و یک مرتبه در سال 1386ق، در بیروت چاپ شده است. تنها امتیاز چاپ بیروت بر چاپ قاهره، فهرست اسامی اشخاص و اعلام جغرافیایی است<ref>ر.ک: مهدوی دامغانی، محمود، 1354، ص161</ref>.

«تجارب السلف»، ترجمه فارسی کتاب «الفخري» است که‌ هندوشاه بن سنجد بن عبدالله بن صاحبی نـخجوانی، آن را با کاستن‌ها و افزودن‌هایی، بـه فـارسی‌ درآورده‌ و این کار را به سال 724ق، به‌ پایان برده است<ref>ر.ک: صالحی، نصرالله، 1378، پی‌نوشت ص23</ref>.