پرش به محتوا

اثیرالدین ابهری، مفضل بن عمر: تفاوت میان نسخه‌ها

هیچ تغییری در اندازه به وجود نیامده‌ است. ،  ‏۲۳ اکتبر ۲۰۱۸
جز
جایگزینی متن - 'يك' به 'یک'
جز (جایگزینی متن - 'مدارك ' به 'مدارک ')
جز (جایگزینی متن - 'يك' به 'یک')
خط ۳۵: خط ۳۵:
</div>
</div>


'''اثير الدين ابهرى مفضل بن عمر بن مفضل''' (د 663ق1265/م)، فيلسوف، منطقى، منجم و رياضى‌دان بوده و از جزئيات زندگانى وى همين اندازه معلوم است كه از مردم ابهر - شهرى ميان زنجان و قزوین - بوده است. برخى از متأخران، او را ابهرى سمرقندى دانسته‌اند؛ اما علت اين انتساب دانسته نيست. آيا پدرانش از اهل سمرقند بوده‌اند؟ خود او مدتى در سمرقند زيسته است؟ و يا مقصود از ابهر يكى از مضافات سمرقند است؟ به‌هرحال در منابع قديم هيچ‌گونه خبرى در اين‌باره در دست نيست. از طرف ديگر در ايرانيكا آمده است كه اثير الدين در موصل متولد شده و همان جا به تحصيل پرداخته است. اگرچه مى‌توان تحصيل اثير الدين را در موصل به جهت شاگردى او نزد كمال‌الدين بن يونس موصلى محتمل دانست، ولى اينكه در موصل زاده شده باشد، در هيچ‌يك از منابع قديم به اين مطلب اشاره نشده است؛ وانگهى اگر اين دانشمند در موصل متولد شده و تحصيل كرده باشد، چرا به ابهرى يا ابهرى سمرقندى شهرت يافته است؟ افزون بر اينها تصريح خود اثير الدين مبنى بر اينكه وى از ديار خویش برای استفاده از محضر شيخ كمال‌الدين بن يونس راهى موصل شده است، احتمال ولادت او را در موصل يكسره نفى مى‌كند.
'''اثير الدين ابهرى مفضل بن عمر بن مفضل''' (د 663ق1265/م)، فيلسوف، منطقى، منجم و رياضى‌دان بوده و از جزئيات زندگانى وى همين اندازه معلوم است كه از مردم ابهر - شهرى ميان زنجان و قزوین - بوده است. برخى از متأخران، او را ابهرى سمرقندى دانسته‌اند؛ اما علت اين انتساب دانسته نيست. آيا پدرانش از اهل سمرقند بوده‌اند؟ خود او مدتى در سمرقند زيسته است؟ و يا مقصود از ابهر یکى از مضافات سمرقند است؟ به‌هرحال در منابع قديم هيچ‌گونه خبرى در اين‌باره در دست نيست. از طرف ديگر در ايرانیکا آمده است كه اثير الدين در موصل متولد شده و همان جا به تحصيل پرداخته است. اگرچه مى‌توان تحصيل اثير الدين را در موصل به جهت شاگردى او نزد كمال‌الدين بن يونس موصلى محتمل دانست، ولى اينكه در موصل زاده شده باشد، در هيچ‌یک از منابع قديم به اين مطلب اشاره نشده است؛ وانگهى اگر اين دانشمند در موصل متولد شده و تحصيل كرده باشد، چرا به ابهرى يا ابهرى سمرقندى شهرت يافته است؟ افزون بر اينها تصريح خود اثير الدين مبنى بر اينكه وى از ديار خویش برای استفاده از محضر شيخ كمال‌الدين بن يونس راهى موصل شده است، احتمال ولادت او را در موصل یکسره نفى مى‌كند.


اثير الدين از شاگردان مشهور امام [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] است. تحصيل او نزد امام فخر بايد در يكى از نواحى خوارزم، ماوراءالنهر (دربار سلاطين غور)، غزنه و هرات بوده باشد؛ زيرا مجالس درس وى در اين نواحى - مخصوصا در هرات - تشكيل مى‌شد و به اين ترتيب اثير الدين بايد به خراسان نيز سفر كرده باشد.
اثير الدين از شاگردان مشهور امام [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] است. تحصيل او نزد امام فخر بايد در یکى از نواحى خوارزم، ماوراءالنهر (دربار سلاطين غور)، غزنه و هرات بوده باشد؛ زيرا مجالس درس وى در اين نواحى - مخصوصا در هرات - تشكيل مى‌شد و به اين ترتيب اثير الدين بايد به خراسان نيز سفر كرده باشد.


از استادان ديگر وى، كمال‌الدين ابوالفتح موسى بن يونس موصلى (551-639ق) است و اثير الدين نزد او رياضيات و نجوم آموخته است. [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلكان]] مى‌نویسد: من خود شاهد بودم كه اثير الدين، در محضر كمال‌الدين يونس مانند طالب علمى کتاب‌به‌دست مى‌نشست و مجسطى مى‌خواند، درحالى‌كه خود مقام بلندى در علم داشت و مردم از مصنفات او استفاده مى‌كردند.
از استادان ديگر وى، كمال‌الدين ابوالفتح موسى بن يونس موصلى (551-639ق) است و اثير الدين نزد او رياضيات و نجوم آموخته است. [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلكان]] مى‌نویسد: من خود شاهد بودم كه اثير الدين، در محضر كمال‌الدين يونس مانند طالب علمى کتاب‌به‌دست مى‌نشست و مجسطى مى‌خواند، درحالى‌كه خود مقام بلندى در علم داشت و مردم از مصنفات او استفاده مى‌كردند.
خط ۴۵: خط ۴۵:
از شام رهسپار بلاد روم (آسياى صغير) گرديد و در محيط نسبتا آرام آنجا كه پناهگاه دانشمندان و عارفان سده 7ق بود، ماندگار شد و ازاين‌پس اوقات خود را به تدريس و تعليم و تأليف مى‌گذرانيد.
از شام رهسپار بلاد روم (آسياى صغير) گرديد و در محيط نسبتا آرام آنجا كه پناهگاه دانشمندان و عارفان سده 7ق بود، ماندگار شد و ازاين‌پس اوقات خود را به تدريس و تعليم و تأليف مى‌گذرانيد.


اثير الدين معاصر نصيرالدين طوسى بود و اين دو دانشمند در زمينه مسائل علمى و فلسفى با يكديگر مكاتباتى داشتند. متن يكى از اين مكاتبات كه به زبان فارسی است، بر جاى مانده است. به عقيده برخى از محققان معاصر، اثير الدين نيز مانند بسيارى از رياضى‌دانان زمان خود در رصدخانه مراغه كه به همت [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصير طوسى]] برپا شده بود، فعاليت داشت. بااينكه بعضى از شاگردان اثير الدين - مانند نجم‌الدين دبيران [[کاتبی قزوینی، علی بن عمر|كاتبى قزوینى]] - در رصدخانه مذكور فعاليت داشتند، ولى ارتباط مستقيم خود او با اين رصدخانه محرز نيست و تا زمانى كه مدارک قطعى در اين‌باره به دست نيايد، آن را بايد با شك و ترديد تلقى كرد.
اثير الدين معاصر نصيرالدين طوسى بود و اين دو دانشمند در زمينه مسائل علمى و فلسفى با یکديگر مكاتباتى داشتند. متن یکى از اين مكاتبات كه به زبان فارسی است، بر جاى مانده است. به عقيده برخى از محققان معاصر، اثير الدين نيز مانند بسيارى از رياضى‌دانان زمان خود در رصدخانه مراغه كه به همت [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصير طوسى]] برپا شده بود، فعاليت داشت. بااينكه بعضى از شاگردان اثير الدين - مانند نجم‌الدين دبيران [[کاتبی قزوینی، علی بن عمر|كاتبى قزوینى]] - در رصدخانه مذكور فعاليت داشتند، ولى ارتباط مستقيم خود او با اين رصدخانه محرز نيست و تا زمانى كه مدارک قطعى در اين‌باره به دست نيايد، آن را بايد با شك و ترديد تلقى كرد.


اثير الدين، چنان‌كه اشاره شد، علاوه بر تأليف، تدريس نيز مى‌كرد. از شاگردان معروف او يكى [[کاتبی قزوینی، علی بن عمر|كاتبى قزوینى]] (601-675ق) است كه از رياضى‌دانان و صاحب‌نظران در هيئت و نجوم و ساختن آلات رصدى شمرده مى‌شد. كاتبى در کتاب «حكمة العين» بارها از اثير الدين به‌احترام ياد مى‌كند و متعرض نظريات فلسفى او مى‌شود.
اثير الدين، چنان‌كه اشاره شد، علاوه بر تأليف، تدريس نيز مى‌كرد. از شاگردان معروف او یکى [[کاتبی قزوینی، علی بن عمر|كاتبى قزوینى]] (601-675ق) است كه از رياضى‌دانان و صاحب‌نظران در هيئت و نجوم و ساختن آلات رصدى شمرده مى‌شد. كاتبى در کتاب «حكمة العين» بارها از اثير الدين به‌احترام ياد مى‌كند و متعرض نظريات فلسفى او مى‌شود.


شاگرد ديگر اثير الدين، عماد الدين زكريا بن محمود قزوینى (600-682ق) مؤلف کتاب‌هاى «آثار البلاد» و «عجايب المخلوقات» است كه ظاهرا در دمشق از محضر استاد بهره برده است. از شاگردان ديگر وى مى‌توان از [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلكان]] نام برد كه به تصريح خود در حدود سال‌هاى 625 و 626ق كه اثير الدين از موصل به اربل آمده بود، نزد او به فراگرفتن فن خلاف مشغول بوده است. جمال‌الدين احمد بن عيسى قزوینى از شاگردان ديگر اثير الدين است كه به سبب خدمت نزد اثير الدين و ارتباط نزدیک با او به اثيرى معروف شده بود.
شاگرد ديگر اثير الدين، عماد الدين زكريا بن محمود قزوینى (600-682ق) مؤلف کتاب‌هاى «آثار البلاد» و «عجايب المخلوقات» است كه ظاهرا در دمشق از محضر استاد بهره برده است. از شاگردان ديگر وى مى‌توان از [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلكان]] نام برد كه به تصريح خود در حدود سال‌هاى 625 و 626ق كه اثير الدين از موصل به اربل آمده بود، نزد او به فراگرفتن فن خلاف مشغول بوده است. جمال‌الدين احمد بن عيسى قزوینى از شاگردان ديگر اثير الدين است كه به سبب خدمت نزد اثير الدين و ارتباط نزدیک با او به اثيرى معروف شده بود.


اثير الدين ابهرى، طبع شعر نيز داشت و به گفته مؤلف «عرفات العاشقين» ديوانى در 3 هزار بيت داشته است. حمدالله مستوفى و واله داغستانى نيز يك رباعى از اشعار او را آورده‌اند.
اثير الدين ابهرى، طبع شعر نيز داشت و به گفته مؤلف «عرفات العاشقين» ديوانى در 3 هزار بيت داشته است. حمدالله مستوفى و واله داغستانى نيز یک رباعى از اشعار او را آورده‌اند.


درباره سال وفات اثير الدين اختلاف است: برخى وفات او را در 660ق دانسته‌اند. حاجى خليفه گاه وفات وى را در 663ق ذكر مى‌كند، گاه از حدود سال 700ق سخن مى‌گوید و جاى ديگر فوت او را بعد از 660ق مى‌نویسد؛ اما به‌طور قطع 700ق نادرست است؛ زيرا كه [[کاتبی قزوینی، علی بن عمر|كاتبى قزوینى]] (د 675ق) در کتاب «حكمة العين» از استاد خود، اثير الدين، با عبارت «برد الله مضجعه» ياد مى‌كند. به‌هرحال وفات اثير الدين را در عهد هلاكوخان مغول، ميان سال‌هاى 660 تا 663ق دانسته‌اند و ظاهرا 663ق، قولى است كه بسيارى برآنند.
درباره سال وفات اثير الدين اختلاف است: برخى وفات او را در 660ق دانسته‌اند. حاجى خليفه گاه وفات وى را در 663ق ذكر مى‌كند، گاه از حدود سال 700ق سخن مى‌گوید و جاى ديگر فوت او را بعد از 660ق مى‌نویسد؛ اما به‌طور قطع 700ق نادرست است؛ زيرا كه [[کاتبی قزوینی، علی بن عمر|كاتبى قزوینى]] (د 675ق) در کتاب «حكمة العين» از استاد خود، اثير الدين، با عبارت «برد الله مضجعه» ياد مى‌كند. به‌هرحال وفات اثير الدين را در عهد هلاكوخان مغول، ميان سال‌هاى 660 تا 663ق دانسته‌اند و ظاهرا 663ق، قولى است كه بسيارى برآنند.
خط ۵۷: خط ۵۷:
اثير الدين علاوه بر حكمت، در رياضيات نيز به استادى شهرت يافت. وى را در هندسه بى‌همتا مى‌شمردند. حكايت شده است كه الملك الكامل ايوبى چند مسئله دشوار رياضى را كه دانشمندان فرنگ در حل آنها درمانده بودند، برای اثير الدين فرستاد و هرچند در دنباله گزارش آمده است كه وى نيز به علت دشوارى آن مسائل از استادش كمال‌الدين بن يونس كمك خواست، اما اين خود نكته‌اى است كه متن نهايى پاسخ از سوى اثير الدين تهيه شد. آثار رياضى او از ديدگاه رياضى‌دانان معاصر وى و نيز دانشمندان دوران‌هاى بعد، مهم شمرده شده است. به‌ویژه در سده‌هاى اخير، پژوهشگران تاريخ رياضيات از او و آثارش بسيار سخن گفته و در بررسى آنها كوشيده‌اند.
اثير الدين علاوه بر حكمت، در رياضيات نيز به استادى شهرت يافت. وى را در هندسه بى‌همتا مى‌شمردند. حكايت شده است كه الملك الكامل ايوبى چند مسئله دشوار رياضى را كه دانشمندان فرنگ در حل آنها درمانده بودند، برای اثير الدين فرستاد و هرچند در دنباله گزارش آمده است كه وى نيز به علت دشوارى آن مسائل از استادش كمال‌الدين بن يونس كمك خواست، اما اين خود نكته‌اى است كه متن نهايى پاسخ از سوى اثير الدين تهيه شد. آثار رياضى او از ديدگاه رياضى‌دانان معاصر وى و نيز دانشمندان دوران‌هاى بعد، مهم شمرده شده است. به‌ویژه در سده‌هاى اخير، پژوهشگران تاريخ رياضيات از او و آثارش بسيار سخن گفته و در بررسى آنها كوشيده‌اند.


رساله «اصلاح اصول اقليدس» و كوشش اثير الدين برای اثبات اصل پنجم اقليدس كه به نام اصل توازى شهرت يافته است، در تاريخ رياضيات جايگاه ویژه‌اى دارد. اين اصل چنين بيان مى‌شود: هرگاه خطى دو خط ديگر را قطع كند، به‌طورى‌كه دو زاویه كه مجموع آنها از دو قائمه كمتر باشد، به وجود آيد، آن دو خط يكديگر را در جهتى كه آن دو زاویه به وجود آمده‌اند، قطع خواهند كرد.
رساله «اصلاح اصول اقليدس» و كوشش اثير الدين برای اثبات اصل پنجم اقليدس كه به نام اصل توازى شهرت يافته است، در تاريخ رياضيات جايگاه ویژه‌اى دارد. اين اصل چنين بيان مى‌شود: هرگاه خطى دو خط ديگر را قطع كند، به‌طورى‌كه دو زاویه كه مجموع آنها از دو قائمه كمتر باشد، به وجود آيد، آن دو خط یکديگر را در جهتى كه آن دو زاویه به وجود آمده‌اند، قطع خواهند كرد.


==آثار==
==آثار==
خط ۷۲: خط ۷۲:
6. الزيج الاختياري يا الزيج الأثيري؛
6. الزيج الاختياري يا الزيج الأثيري؛


7. شريك الأقطار (شامل چند مقاله در رياضيات است و در مقاله پنجم آن شبهه جذر اصم بررسى شده است)؛
7. شریک الأقطار (شامل چند مقاله در رياضيات است و در مقاله پنجم آن شبهه جذر اصم بررسى شده است)؛


8. رسالة في بركار القطوع (اين رساله شامل انديشه‌هايى است كه اثير الدين، طى آموزش رساله «درباره دايره» نزد كمال‌الدين بن يونس، بدانها دست يافته است)؛
8. رسالة في بركار القطوع (اين رساله شامل انديشه‌هايى است كه اثير الدين، طى آموزش رساله «درباره دايره» نزد كمال‌الدين بن يونس، بدانها دست يافته است)؛
۴۲۵٬۲۲۵

ویرایش