۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
تاريخ المستبصر، صفة بلاد اليمن و مكة و بعض الحجاز: تفاوت میان نسخه‌ها
تاريخ المستبصر، صفة بلاد اليمن و مكة و بعض الحجاز (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۹ اکتبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۱:۳۲
، ۱۹ اکتبر ۲۰۱۸لینک درون متنی
جز (جایگزینی متن - '== ساختار ==' به '==ساختار==') |
(لینک درون متنی) |
||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
تاريخ المستبصر، تنها اثر مهم منسوب به ابن مجاور است كه در تاريخ، جغرافيا، آداب و رسوم عربستان جنوبى و غربى نوشته شده است. آخرين تاريخى كه در اين كتاب به آن اشاره شده، ذيحجه 626ق است. در بعضى از مآخذ و نوشته‌ها اختلافى در نام اين اثر مشاهده مى‌شود. اشپرنگر آن را تاريخ المستنصر ذكر مى‌كند، درنبورگ نيز ضمن تأييد اين نظر، آن را اثري مى‌داند كه مؤلف به المستنصر بالله خليفه عباسى اهدا كرده است. مايلز نام صحيح كتاب را تاريخ المستبصر مى‌نويسد. | '''''تاريخ المستبصر، صفة بلاد اليمن و مكة و بعض الحجاز'''''، تألیف [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابوالفتح نجم‌الدين يوسف بن يعقوب بن محمد بن على شيبانى دمشقى]] تنها اثر مهم منسوب به [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] است كه در تاريخ، جغرافيا، آداب و رسوم عربستان جنوبى و غربى نوشته شده است. آخرين تاريخى كه در اين كتاب به آن اشاره شده، ذيحجه 626ق است. در بعضى از مآخذ و نوشته‌ها اختلافى در نام اين اثر مشاهده مى‌شود. اشپرنگر آن را تاريخ المستنصر ذكر مى‌كند، درنبورگ نيز ضمن تأييد اين نظر، آن را اثري مى‌داند كه مؤلف به المستنصر بالله خليفه عباسى اهدا كرده است. مايلز نام صحيح كتاب را تاريخ المستبصر مى‌نويسد. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
درباره مؤلف كتاب بين محققان اختلاف نظر وجود دارد. برخى با ذكر دلايلى از قبيل اين كه مؤلف در جايى از پدرش با نام محمد ابن مسعود بن على بن احمد بن مجاور بغدادي نيشابوري و از برادرش با نام احمد بن محمد بن مسعود ياد كرده و يا شناخت او در اشعار فارسی و به كار بردن اصطلاحات فارسی و... انتساب اين اثر را به ابن مجاورِ شيبانى دمشقى قاطعانه رد كرده، احتمال مى‌دهند كه كتاب به محمد بن مسعود... بن مجاور بغدادي نيشابوري منسوب باشد و از عدم توجه پژوهندگان پيشين و محققان و دانشمندان معروفى؛ مانند فران و بروكلمان به اين مسأله روشن تعجب مى‌كنند. | درباره مؤلف كتاب بين محققان اختلاف نظر وجود دارد. برخى با ذكر دلايلى از قبيل اين كه مؤلف در جايى از پدرش با نام محمد ابن مسعود بن على بن احمد بن مجاور بغدادي نيشابوري و از برادرش با نام احمد بن محمد بن مسعود ياد كرده و يا شناخت او در اشعار فارسی و به كار بردن اصطلاحات فارسی و... انتساب اين اثر را به [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاورِ شيبانى دمشقى]] قاطعانه رد كرده، احتمال مى‌دهند كه كتاب به محمد بن مسعود... بن مجاور بغدادي نيشابوري منسوب باشد و از عدم توجه پژوهندگان پيشين و محققان و دانشمندان معروفى؛ مانند فران و بروكلمان به اين مسأله روشن تعجب مى‌كنند. | ||
ابومَخْزَمه در نوشته‌هاي خود درباره عربستان جنوبى كه برگزيده‌اي است از تاريخ‌هاي ابن مجاور و جَنَدي و اَهْدَل مطالب مهمى از تاريخ المستبصر نقل مى‌كند و تقريباً در همه جا فقط به ذكر نام كتاب بسنده كرده و يا ندرتاً از مؤلف آن، بدون اشاره به اسم و كنيه و مشخصاتش، با عنوان | ابومَخْزَمه در نوشته‌هاي خود درباره عربستان جنوبى كه برگزيده‌اي است از تاريخ‌هاي [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] و جَنَدي و اَهْدَل مطالب مهمى از تاريخ المستبصر نقل مى‌كند و تقريباً در همه جا فقط به ذكر نام كتاب بسنده كرده و يا ندرتاً از مؤلف آن، بدون اشاره به اسم و كنيه و مشخصاتش، با عنوان «[[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]]» سخن مى‌راند. | ||
نكته ديگرى كه بايد در باب زبان اصلى ابن مجاور بدان اشاره كرد، وفور استفاده از زبان و ادب فارسی در نگارش كتاب است. او به احتمال زياد فارسی زبان بوده و اشعار متعددى از فارسی را در ميان سخنانش نقل كرده و حتى برخى از آنها سروده شخص وى است. تمام مقايسات جغرافيايى و فرهنگى او با شرق اسلامى ست. از سوى ديگر در صفحه 14 متن كتاب (تصحيح لوفگرن) شواهدى موجود است كه او در خراسان بوده و اطلاعات او در باب فرهنگ و نوع غذا و پوشاك آن مردم زياد است. البته نمى‌توان با اتكا به اين اطلاعات وى را همچون ركس اسميت زاده خراسان دانست و نسب او را به جاى «شيبانى دمشقى»، «نيشابورى بغدادى» دانست. ركس اسميت در مقاله‌اى كه در سال 1996 درباب زبان نگارش ابن مجاور به چاپ رساند، مدعى شد نوع ساختار زبان شناسانه اثر او به نوعى غيركلاسيك و غيربومى به نظر مى‌رسد. وى دقيقا عبارت «عربى ميانه» يا Middle Arabic را در باب زبان نگارش اين اثر بكار برده و منظورش همسان انگارى اين نوع نگارش با آثار عربیست كه توسط يهوديان و مسيحيان نگاشته شده است. او در ميان ديگر آثار عربى مسلمين با اذعان به اين كه كمتر كتابى را مى‌توان با اين سطح و نوع زبان مشاهده كرد، به كتاب الاعتبار اسامه بن مُنقذ اشاره كرده است. | نكته ديگرى كه بايد در باب زبان اصلى [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] بدان اشاره كرد، وفور استفاده از زبان و ادب فارسی در نگارش كتاب است. او به احتمال زياد فارسی زبان بوده و اشعار متعددى از فارسی را در ميان سخنانش نقل كرده و حتى برخى از آنها سروده شخص وى است. تمام مقايسات جغرافيايى و فرهنگى او با شرق اسلامى ست. از سوى ديگر در صفحه 14 متن كتاب (تصحيح لوفگرن) شواهدى موجود است كه او در خراسان بوده و اطلاعات او در باب فرهنگ و نوع غذا و پوشاك آن مردم زياد است. البته نمى‌توان با اتكا به اين اطلاعات وى را همچون ركس اسميت زاده خراسان دانست و نسب او را به جاى «شيبانى دمشقى»، «نيشابورى بغدادى» دانست. ركس اسميت در مقاله‌اى كه در سال 1996 درباب زبان نگارش [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] به چاپ رساند، مدعى شد نوع ساختار زبان شناسانه اثر او به نوعى غيركلاسيك و غيربومى به نظر مى‌رسد. وى دقيقا عبارت «عربى ميانه» يا Middle Arabic را در باب زبان نگارش اين اثر بكار برده و منظورش همسان انگارى اين نوع نگارش با آثار عربیست كه توسط يهوديان و مسيحيان نگاشته شده است. او در ميان ديگر آثار عربى مسلمين با اذعان به اين كه كمتر كتابى را مى‌توان با اين سطح و نوع زبان مشاهده كرد، به كتاب الاعتبار اسامه بن مُنقذ اشاره كرده است. | ||
اولين محققى كه به ارزش و اهميت اين اثر پى‌برد و وسيله معرفى ابن مجاور گرديد، اشپرنگر بود. وى در سال 1864 يك كپى از اين كتاب كه برگرفته از نسخه‌اى از آن در كتابخانه استانبول بود را، از طريق شِفِر بدست آورد. اتكاي وي در تهيه اثر خود با عنوان «راه‌هاي تجارتى در شرق» كه درباره راه‌هاي عربستان نوشته شده، غالباً به كتاب ابن مجاور است. بعدها سه تن ديگر نيز توجه ويژه‌اى به اين كتاب كردند؛ دخويه، يوسف يعقوب و دردنبورگ. هانتر در اثر خود درباره عدن اشاره مى‌كند كه قسمت اعظم آن را از تاريخ المستبصر ابن مجاور كه توسط مايلز، مأمور سياسى و كنسولى بريتانيا در مسقط ترجمه شده، گرفته است. فران نيز ضمن تأييد اين نظر، به جز مقدسى، نويسنده ديگري از عرب را سزاوار مقايسه با ابن مجاور نمى‌شناسد و ابن مجاور را از لحاظ وصف جزئيات برتر از مقدسى مى‌شمارد. | اولين محققى كه به ارزش و اهميت اين اثر پى‌برد و وسيله معرفى [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] گرديد، اشپرنگر بود. وى در سال 1864 يك كپى از اين كتاب كه برگرفته از نسخه‌اى از آن در كتابخانه استانبول بود را، از طريق شِفِر بدست آورد. اتكاي وي در تهيه اثر خود با عنوان «راه‌هاي تجارتى در شرق» كه درباره راه‌هاي عربستان نوشته شده، غالباً به كتاب [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] است. بعدها سه تن ديگر نيز توجه ويژه‌اى به اين كتاب كردند؛ دخويه، يوسف يعقوب و دردنبورگ. هانتر در اثر خود درباره عدن اشاره مى‌كند كه قسمت اعظم آن را از تاريخ المستبصر [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] كه توسط مايلز، مأمور سياسى و كنسولى بريتانيا در مسقط ترجمه شده، گرفته است. فران نيز ضمن تأييد اين نظر، به جز مقدسى، نويسنده ديگري از عرب را سزاوار مقايسه با [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] نمى‌شناسد و [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] را از لحاظ وصف جزئيات برتر از مقدسى مى‌شمارد. | ||
مؤلف اغلب به وصف مناطقى مى‌پردازد كه خود بدان جاها سفر كرده است. او مشاهدات خود را نوشته و كوشيده تا هر چه خود به صحت آنها مطمئن است را، در كتابش بنگارد. اما گاه از منابعى اطلاعات را نقل مى‌كند كه در ذكر دقيق نام‌ها و مشخصات منبعش، وسواس خاصى به خرج داده است. او در كتابش از 70 نفر نام برده كه اطلاعات و سخنانى از آنها شنيده و با ذكر كامل نام و كنيه بدان‌ها اشاره كرده است. 17 تن از اين تعداد از قلمروهاى شرقى جهان اسلام هستند. اين مساله از روى نام اين افراد بر ما هويدا مى‌شود. از ميان افراد خانواده‌اش نيز مى‌توان چند تن را شناخت: احمد بن مسعود، عمويش؛ احمد بن محمد بن مسعود برادرش، مبارک الشرعابى، مهمان پدرش محمد بن مسعود، ريحان مهمان و همراه عمويش على بن مسعود. | مؤلف اغلب به وصف مناطقى مى‌پردازد كه خود بدان جاها سفر كرده است. او مشاهدات خود را نوشته و كوشيده تا هر چه خود به صحت آنها مطمئن است را، در كتابش بنگارد. اما گاه از منابعى اطلاعات را نقل مى‌كند كه در ذكر دقيق نام‌ها و مشخصات منبعش، وسواس خاصى به خرج داده است. او در كتابش از 70 نفر نام برده كه اطلاعات و سخنانى از آنها شنيده و با ذكر كامل نام و كنيه بدان‌ها اشاره كرده است. 17 تن از اين تعداد از قلمروهاى شرقى جهان اسلام هستند. اين مساله از روى نام اين افراد بر ما هويدا مى‌شود. از ميان افراد خانواده‌اش نيز مى‌توان چند تن را شناخت: احمد بن مسعود، عمويش؛ احمد بن محمد بن مسعود برادرش، مبارک الشرعابى، مهمان پدرش محمد بن مسعود، ريحان مهمان و همراه عمويش على بن مسعود. | ||
او علاوه بر ديده‌ها و شنيده‌هايش به كتبى كه در دسترس و همراهش بوده نيز ارجاعاتى داده است. كتاب‌هايى؛ چون لمع الادله از امام الحرمين جوينى، كتاب معرفة الاديان از رازى، مسالك و الممالك [[اصطخری، ابراهیم بن محمد|استخرى]]، كتاب المفيد في اخبار الزبيد از جياش بن نجاح، [[مروج الذهب و معادن الجوهر|مروج الذهب]] | او علاوه بر ديده‌ها و شنيده‌هايش به كتبى كه در دسترس و همراهش بوده نيز ارجاعاتى داده است. كتاب‌هايى؛ چون لمع الادله از امام الحرمين جوينى، كتاب معرفة الاديان از رازى، مسالك و الممالك [[اصطخری، ابراهیم بن محمد|استخرى]]، كتاب المفيد في اخبار الزبيد از جياش بن نجاح، [[مروج الذهب و معادن الجوهر|مروج الذهب]] [[مسعودی، علی بن حسین|مسعودى]]، كتاب [[التفهیم لاوایل صناعه التنجیم|التفهيم في علم التنجيم]] از [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|بيرونى]]، كتاب التفسير كيسانى، كتاب تاريخ اخبار المكه از فاكهى و كتابى ناشناخته به نام كتاب الترجمه. فاكهى در ميان منابع فوق بيشتر مورد توجه [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] بوده و سه بار از او نقل كرده است. به عبارت ديگر او تواريخ مكه و مدينه و همچنين يمن را از كتب معتبر تاريخى برداشت كرده و مشاهدات خود را با آن اطلاعات درآميخته است. | ||
وي به تعريف راه‌ها، تعيين مسافات و فواصل منازل، بقعه‌ها، كوه‌ها، دره‌ها، صحراها و مغاره‌ها پرداخته، اخلاق و عادات مردم، آيين و مراسم ازدواج و عروسى، اوزان و مقياسات، نقوذ، پوشاك، حقوق و نيز روايات و فولكلور و اساطير رايج محلى را كه غالباً جنبه غرابت آنها بيشتر است، به تفصيل شرح مى‌دهد و نقشه‌هاي ساده شهرهای جده، زبيد و عدن و همچنين شكل بقعه‌ها را ترسيم مى‌كند. ابن مجاور در گردآوري اين اطلاعات از نوشته‌هاي نويسندگان قبل از خود؛ مانند فاكهى مؤلف تاريخ مكه و عُماره نويسنده تاريخ زبيد و [[ابن حوقل، محمد بن حوقل|ابن حوقل]] و نيز از آگاهى‌هاي اشخاص بصير اهل محل و صحرانشينان، گاه بدون ذكر مأخذ و گاه با ذكر نام و منابع مربوط استفاده كرده است. وي شناخت دقيقى از راه‌هاي دريايى و مسائل مربوط به آن داشته و در اين باره مدارك قابل توجهى از خود باقى گذاشته است، به طوري كه فران درباره نيروي پرقدرت ناوگان ماداگاسكار در سدة7ق به اين مدارك استناد مى‌كند. اثر ابن مجاور يكى از مآخذ مهم درباره شهرهای مذكور در اوايل سده 7ق13/م به شمار مى‌رود كه در آن زمينه، قسمتى از تاريخ اواخر دوران تسلط ايوبيان در عربستان و اولين شاهان رسوليان در يمن و اشراف بنى قتاده در مكه اطلاعات فراوانى آمده است. مطالب اين كتاب را بعدها سيّاحان تأييد كرده‌اند. او در يمن تاريخ سلسله‌هاى حكومت‌گر زياديان، نجاحيان، صُلَيحيان، مهدويان يمن وايوبيان را آورده است. در حجاز نيز از خاندان‌هاى موسوى، بنوهاشم و بنو قتاده اطلاعات مفيد تاريخى نقل كرده است. | وي به تعريف راه‌ها، تعيين مسافات و فواصل منازل، بقعه‌ها، كوه‌ها، دره‌ها، صحراها و مغاره‌ها پرداخته، اخلاق و عادات مردم، آيين و مراسم ازدواج و عروسى، اوزان و مقياسات، نقوذ، پوشاك، حقوق و نيز روايات و فولكلور و اساطير رايج محلى را كه غالباً جنبه غرابت آنها بيشتر است، به تفصيل شرح مى‌دهد و نقشه‌هاي ساده شهرهای جده، زبيد و عدن و همچنين شكل بقعه‌ها را ترسيم مى‌كند. [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] در گردآوري اين اطلاعات از نوشته‌هاي نويسندگان قبل از خود؛ مانند فاكهى مؤلف تاريخ مكه و عُماره نويسنده تاريخ زبيد و [[ابن حوقل، محمد بن حوقل|ابن حوقل]] و نيز از آگاهى‌هاي اشخاص بصير اهل محل و صحرانشينان، گاه بدون ذكر مأخذ و گاه با ذكر نام و منابع مربوط استفاده كرده است. وي شناخت دقيقى از راه‌هاي دريايى و مسائل مربوط به آن داشته و در اين باره مدارك قابل توجهى از خود باقى گذاشته است، به طوري كه فران درباره نيروي پرقدرت ناوگان ماداگاسكار در سدة7ق به اين مدارك استناد مى‌كند. اثر [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] يكى از مآخذ مهم درباره شهرهای مذكور در اوايل سده 7ق13/م به شمار مى‌رود كه در آن زمينه، قسمتى از تاريخ اواخر دوران تسلط ايوبيان در عربستان و اولين شاهان رسوليان در يمن و اشراف بنى قتاده در مكه اطلاعات فراوانى آمده است. مطالب اين كتاب را بعدها سيّاحان تأييد كرده‌اند. او در يمن تاريخ سلسله‌هاى حكومت‌گر زياديان، نجاحيان، صُلَيحيان، مهدويان يمن وايوبيان را آورده است. در حجاز نيز از خاندان‌هاى موسوى، بنوهاشم و بنو قتاده اطلاعات مفيد تاريخى نقل كرده است. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
لاندبرگ قسمتى از متن عربى اين اثر را با ترجمه فرانسوی آن چاپ كرده، ولى متن كامل آن با عنوان صفه بلاد اليمن و مكه و بعض الحجاز المسماه تاريخ المستبصر در 2 جلد به كوشش اسكار لوفگرن در ليدن (1951-1954م) به چاپ رسيده است. اما قديمى‌ترين نسخه‌اى كه از اين كتاب در دست است، مربوط به قرن يازدهم هجرى (سال 1003) است كه حدودا 400 سال پس از مرگ ابن مجاور نگاشته شده است. | لاندبرگ قسمتى از متن عربى اين اثر را با ترجمه فرانسوی آن چاپ كرده، ولى متن كامل آن با عنوان صفه بلاد اليمن و مكه و بعض الحجاز المسماه تاريخ المستبصر در 2 جلد به كوشش اسكار لوفگرن در ليدن (1951-1954م) به چاپ رسيده است. اما قديمى‌ترين نسخه‌اى كه از اين كتاب در دست است، مربوط به قرن يازدهم هجرى (سال 1003) است كه حدودا 400 سال پس از مرگ [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] نگاشته شده است. | ||
اخيراً ترجمه‌اى از روى متن عربى تاريخ المستبصر ابن مجاور توسط ركس اسميت و در انتشارات اشگيت (هكلويت) در سال 2008 به چاپ رسيده است كه پژوهش ارزشمندى در باب وى به حساب مى‌آيد. | اخيراً ترجمه‌اى از روى متن عربى تاريخ المستبصر [[ابن مجاور، یوسف بن یعقوب|ابن مجاور]] توسط ركس اسميت و در انتشارات اشگيت (هكلويت) در سال 2008 به چاپ رسيده است كه پژوهش ارزشمندى در باب وى به حساب مى‌آيد. | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى. | 2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى. | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||