۱۱۱٬۴۸۵
ویرایش
روضة المنجمين: تفاوت میان نسخه‌ها
←وابسته‌ها
جز (جایگزینی متن - '== وابسته‌ها ==' به '==وابسته‌ها==') |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
| پدیدآوران = | | پدیدآوران = | ||
[[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر]] ( | [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر]] (نویسنده) | ||
اخوان | [[اخوان زنجانی، جلیل]](محقق) | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
| زبان = فارسی | | زبان = فارسی | ||
| تعداد جلد = | | تعداد جلد = | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =10248 | ||
| کد کنگره = QB 42 /ش9ر9 | | کد کنگره = QB 42 /ش9ر9 | ||
| کد اتوماسیون = | | کد اتوماسیون = AUTOMATIONCODE10248AUTOMATIONCODE | ||
| کتابخوان همراه نور =10248 | |||
| پس از = | | پس از = | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''روضة المنجمين'''، کتابی است در دانش ستاره‌شناسی، به قلم یکی از ستاره‌شناسان | '''روضة المنجمين'''، کتابی است در دانش ستاره‌شناسی، به قلم یکی از ستاره‌شناسان پارسیزبان نیمه دوم سده پنجم هجری، به نام [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شه مردان بن ابوالخیر رازی]]. | ||
او «روضة المنجمين» را به خواهش حکیم علی بن ابراهیم کرمانی نوشته و بر ابوالحسن احمد بن نسفی عرضه نموده که مورد تأیید قرار گرفته است<ref>جهان‌بخش، جویا، ص62</ref> | او «روضة المنجمين» را به خواهش حکیم [[علی بن ابراهیم کرمانی]] نوشته و بر [[ابوالحسن احمد بن نسفی]] عرضه نموده که مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>جهان‌بخش، جویا، ص62</ref> | ||
این کتاب توسط جلیل اخوان زنجانی مورد تحقیق قرار گرفته است. | این کتاب توسط [[اخوان زنجانی، جلیل|جلیل اخوان زنجانی]] مورد تحقیق قرار گرفته است. | ||
«روضة المنجمين» یکى از منابع کهن نجوم و تقویم و احکام نجوم بشمار رفته و نویسنده آن از منابع کهن متعددى بهره برده که شمارى از آنها در اختیار نیست<ref>زمانی قمشه‌ای، علی، ص303</ref> | «روضة المنجمين» یکى از منابع کهن نجوم و تقویم و احکام نجوم بشمار رفته و نویسنده آن از منابع کهن متعددى بهره برده که شمارى از آنها در اختیار نیست<ref>زمانی قمشه‌ای، علی، ص303</ref> | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۵: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
مصحح محترم کتاب، آقای اخوان زنجانی در پیشگفتار خود بر این اثر، به بیان تاریخچه نگارش کتاب‌های نجومی و احکام نجوم که تا زمان رازی به فارسی نوشته شده می‌پردازد<ref>صفحه هفده تا بیست‌وچهار</ref> | مصحح محترم کتاب، آقای [[اخوان زنجانی، جلیل|اخوان زنجانی]] در پیشگفتار خود بر این اثر، به بیان تاریخچه نگارش کتاب‌های نجومی و احکام نجوم که تا زمان رازی به فارسی نوشته شده می‌پردازد<ref>صفحه هفده تا بیست‌وچهار</ref> | ||
آنگاه به معرفی نسخه‌هایی که در تصحیح روضه المنجمين مورد استفاده قرار داده می‌پردازد<ref>صفحه بیست‌وپنج تا بیست‌وهشت</ref>سپس ویژگی‌ها و خصوصیات نثر این کتاب و برخی واژگان و رسم‌الخط آن را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد<ref>صفحه بیست‌وهشت تا چهل‌وهشت</ref>افزون بر آنچه که مصحح در پیشگفتار راجع به این کتاب بیان کرده، جناب استاد حائری فهرست‌نگار برجسته و نکته‌سنج نیز در فهرست کتابخانه مجلس، مجلد نوزدهم، ص492-498 به برخی از نکات و مطالب قابل توجه و درخور این اثر اشاراتی دارد که قابل استفاده است؛ از جمله آنکه: شهمردان این کتاب را در حدود 464 تألیف کرده و در آن از کتاب تفهیم ابوریحان و از ابوالقاسم | آنگاه به معرفی نسخه‌هایی که در تصحیح روضه المنجمين مورد استفاده قرار داده می‌پردازد<ref>صفحه بیست‌وپنج تا بیست‌وهشت</ref>سپس ویژگی‌ها و خصوصیات نثر این کتاب و برخی واژگان و رسم‌الخط آن را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد<ref>صفحه بیست‌وهشت تا چهل‌وهشت</ref>افزون بر آنچه که مصحح در پیشگفتار راجع به این کتاب بیان کرده، جناب استاد حائری فهرست‌نگار برجسته و نکته‌سنج نیز در فهرست کتابخانه مجلس، مجلد نوزدهم، ص492-498 به برخی از نکات و مطالب قابل توجه و درخور این اثر اشاراتی دارد که قابل استفاده است؛ از جمله آنکه: [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شهمردان]] این کتاب را در حدود 464 تألیف کرده و در آن از کتاب [[التفهیم لأوائل صناعة التنجیم|تفهیم]] [[ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد|ابوریحان]] و از [[ابوالقاسم منجم]]، مجمل الأصول کوشیار، کتاب قصرانی، نسوی، ابومعشر احمد بن محمد بن عبدالجلیل سجزی، قرانات بازیار و زیج بتانی یاد می‌کند<ref>نظری، محمود، ص90 و 91</ref> | ||
کتاب، به شیوه مرسوم پیشینیان، با ستاش خداوند و فرستادن دورد بر رسول اکرم(ص) و بزرگان دین آغاز می‌شود. آنگاه «گفتار اندر سبب این کتاب» می‌آید که در آن، فهرست مقاله‌های کتاب نیز ذکر می‌شود. | کتاب، به شیوه مرسوم پیشینیان، با ستاش خداوند و فرستادن دورد بر رسول اکرم(ص) و بزرگان دین آغاز می‌شود. آنگاه «گفتار اندر سبب این کتاب» می‌آید که در آن، فهرست مقاله‌های کتاب نیز ذکر می‌شود. | ||
شهمردان در آغاز هریک از پانزده (برخی نسخه‌ها چهارده) مقاله کتاب، پس از مقدمه‌ای کوتاه در بیان موضوع آن، فهرست ابواب و مباحث مطرح‌شده در آن را می‌آورد<ref>بهرامی، عسکر، ص79</ref> | [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شهمردان]] در آغاز هریک از پانزده (برخی نسخه‌ها چهارده) مقاله کتاب، پس از مقدمه‌ای کوتاه در بیان موضوع آن، فهرست ابواب و مباحث مطرح‌شده در آن را می‌آورد<ref>بهرامی، عسکر، ص79</ref> | ||
در مقاله اوّل، حساب الهند در ده باب، نخست شمار و ارقام هندی؛ یعنی همان دستگاه شمار دهگانی و ارقام رایج کنونی را می‌شناساند، سپس«شش عمل اصلی حساب» (چهار عمل اصلی کنونی و تضعیف - دوبرابر کردن - و تنصیف - نصف کردن) و میزان‌ها (بررسی درستی محاسبات) را شرح می‌دهد و بحثی در به کار بردن عمل‌های نجومی و «آنچ به کار باید اندر عمل ضرب و قسمت» را مطرح می‌کند<ref>همان</ref> | در مقاله اوّل، حساب الهند در ده باب، نخست شمار و ارقام هندی؛ یعنی همان دستگاه شمار دهگانی و ارقام رایج کنونی را می‌شناساند، سپس«شش عمل اصلی حساب» (چهار عمل اصلی کنونی و تضعیف - دوبرابر کردن - و تنصیف - نصف کردن) و میزان‌ها (بررسی درستی محاسبات) را شرح می‌دهد و بحثی در به کار بردن عمل‌های نجومی و «آنچ به کار باید اندر عمل ضرب و قسمت» را مطرح می‌کند<ref>همان</ref> | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۱: | ||
در مقاله چهارم با عنوان «مدخل في علم النجوم» در هفت باب، مباحثی چون نهاد فلک‌ها، اسطقس و ارکان، عقده جوزهر، بخشش فلک هشتم، خانه‌های ستارگان از منطقة البروج، نظر و اتّصال برج‌ها و ستارگان، طبع ستارگان و سعادت و نحوست آنها و شبانه‌روز را مطرح می‌کند و در چندین جدول، اطّلاعاتی از آنها به دست می‌دهد<ref>همان</ref> | در مقاله چهارم با عنوان «مدخل في علم النجوم» در هفت باب، مباحثی چون نهاد فلک‌ها، اسطقس و ارکان، عقده جوزهر، بخشش فلک هشتم، خانه‌های ستارگان از منطقة البروج، نظر و اتّصال برج‌ها و ستارگان، طبع ستارگان و سعادت و نحوست آنها و شبانه‌روز را مطرح می‌کند و در چندین جدول، اطّلاعاتی از آنها به دست می‌دهد<ref>همان</ref> | ||
در مقاله پنجم باعنوان «مسائل في العلل و الأسباب»، نویسنده، به روش پرسش و پاسخ و چه‌بسا به پیروی از ابورحیان در «التّفهيم» که از مآخذ مهم شهمردان بوده، هفده مسئله نجومی - از جمله سبب گرد بودن فلک، نهاد زمین، مشرق و مغرب و سیر ستارگان و خانه‌ها و شرق و طبع آنها، سبب نخست نهادن برج حمل - را پیش می‌کشد و به آنها پاسخ می‌دهد<ref>همان</ref> | در مقاله پنجم باعنوان «مسائل في العلل و الأسباب»، نویسنده، به روش پرسش و پاسخ و چه‌بسا به پیروی از ابورحیان در «التّفهيم» که از مآخذ مهم [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شهمردان]] بوده، هفده مسئله نجومی - از جمله سبب گرد بودن فلک، نهاد زمین، مشرق و مغرب و سیر ستارگان و خانه‌ها و شرق و طبع آنها، سبب نخست نهادن برج حمل - را پیش می‌کشد و به آنها پاسخ می‌دهد<ref>همان</ref> | ||
موضوع مقاله ششم در هفده باب «معرفت اسطرلاب» است که، در آن، نویسنده، پس از معرفی اجزای اسطرلاب و خط‌ها و دایره‌های آن، به کاربردهای این ابزار می‌پردازد و ارتفاع گرفتن و تعیین ساعت‌ها و قوس روز و شب و مطالع بروج و تقویم شمس را می‌آموزد<ref>همان، ص80</ref> | موضوع مقاله ششم در هفده باب «معرفت اسطرلاب» است که، در آن، نویسنده، پس از معرفی اجزای اسطرلاب و خط‌ها و دایره‌های آن، به کاربردهای این ابزار می‌پردازد و ارتفاع گرفتن و تعیین ساعت‌ها و قوس روز و شب و مطالع بروج و تقویم شمس را می‌آموزد<ref>همان، ص80</ref> | ||
| خط ۶۹: | خط ۷۰: | ||
علم خبی آن است که کسی چیزی جایگاهی پنهان کند و تو را از آن چند نشان بباید دادن. | علم خبی آن است که کسی چیزی جایگاهی پنهان کند و تو را از آن چند نشان بباید دادن. | ||
به دیگر سخن، ضمیر خواندن ذهن است و خبی آگاهی دادن از چیزی که کسی در مشت یا کیسه یا جیب پنهان کرده باشد. [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شهمردان]] می‌نویسد که در این باب تصنیف بسیار کرده‌اند؛ ازاین‌رو، در این مقاله، به‌اختصار روی کرده است. | |||
موضوع دیگری که در باب آن نیز، به نوشته | در این بخش از کتاب، نویسنده، پس از شرح اعمال نجومی و احکام، ضرورت پرداختن به زیج تقویم را مطرح می‌سازد؛ ازاین‌رو، مقاله نهم را در پانزده باب به زیج تقویم و حل آن و شرح کارهایی اختصاص می‌دهد که برای تقویم کردن باید انجام داد. در این مقاله، پس از مقدمه شامل، توضیحاتی درباره تقویم آفتاب و ماه و جوزهر و پنج ستاره رونده (سیارات) و کواکب ثابته، چند مبحث دیگر درباره ساعات روز، به دست آوردن طالع تحویل سال، دیدن ماه نو و خسوف و کسوف به‌همراه جدول‌هایی چند می‌آید<ref>همان</ref> | ||
موضوع دیگری که در باب آن نیز، به نوشته [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شهمردان]]، بسیار تصنیف کرده‌اند احکام سال است. نویسنده، در مقاله دهم شامل چهارده باب، پس از بحثی «اندر دلیل‌هایی که از بهر احکام به کار باید بیرون شکل طالع» و ذکر جدول‌های تسییر درجه قسمت‌ها و انتهای ستارگان و برج‌های قران مشتری و زحل، در مقدمه احکام می‌آورد: هر وقت که طالع سال برجی ثابت باشد، همه سال را بر آن حکم کرد. او، در چند باب، علّت نجومی پیدایش گرما و سرما و بارندگی و حتّی گرانی و ارزانی و فتنه و جنگ را شرح می‌دهد و اطّلاعات مربوط به آن را در چندین جدول به دست می‌دهد<ref>همان، ص81</ref> | |||
در مقاله یازدهم، از کارهایی یاد می‌شود که برای تعیین درستی درجه طالع با استفاده از ارتفاع در روز و شب تسویه بیوت به کار باید برد و همچنین آنچه از بهر تحویل «سني المواليد» باید بدان بپیوندد؛ ازاین‌رو، چند عمل مفرد چون بیرون آوردن تاریخ و شعاع و تسییرات و مطالع و مانند آن را شرح می‌دهد. او این بحث را با عنوان «در أعمال المواليد و تحاويل سنيها» در سه «نوع» و هر نوعی چند «باب» مطرح می‌سازد<ref>همان</ref> | در مقاله یازدهم، از کارهایی یاد می‌شود که برای تعیین درستی درجه طالع با استفاده از ارتفاع در روز و شب تسویه بیوت به کار باید برد و همچنین آنچه از بهر تحویل «سني المواليد» باید بدان بپیوندد؛ ازاین‌رو، چند عمل مفرد چون بیرون آوردن تاریخ و شعاع و تسییرات و مطالع و مانند آن را شرح می‌دهد. او این بحث را با عنوان «در أعمال المواليد و تحاويل سنيها» در سه «نوع» و هر نوعی چند «باب» مطرح می‌سازد<ref>همان</ref> | ||
سه مقاله بعدی نیز به همین مبحث اختصاص دارند. در مقاله دوازدهم با عنوان «در نموذارات»، پنج نمودار بطلمیوس، والیس، هند، هرمس و زرادشت آمده است. درمقاله سیزدهم شامل بیست و سه باب، به «أحکام المواليد» پرداخته شده و مقاله چهاردهم در پانزده باب به «أحکام سني المواليد» اختصاص یافته است<ref>همان</ref> | سه مقاله بعدی نیز به همین مبحث اختصاص دارند. در مقاله دوازدهم با عنوان «در نموذارات»، پنج نمودار بطلمیوس، والیس، هند، هرمس و زرادشت آمده است. درمقاله سیزدهم شامل بیست و سه باب، به «أحکام المواليد» پرداخته شده و مقاله چهاردهم در پانزده باب به «أحکام سني المواليد» اختصاص یافته است.<ref>همان</ref> | ||
در مقاله پانزدهم، یکی از مهم‌ترین مباحث نجومی آمده است. | در مقاله پانزدهم، یکی از مهم‌ترین مباحث نجومی آمده است. [[رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر|شهمردان]]، در آغاز این مقاله، نخست اشاره می‌کند که استادش علی بن احمد نسوی، مشهور به الأستاذ المختص في الهندسة، از کتاب صور الكواكب عبدالرحمان صوفی (وفات: 673)، مشهورترین و دقیق‌ترین اثر درباره صور فلکی و قدر ظاهری و طول و عرض ستارگان، روایتی مختصر پدید آورده است و پس از برشمردن کاستی‌های این «مختصر» می‌کوشد تا ضمن ساده‌تر کردن مبحث، برخی داده‌های آن به‌ویژه مختصات ستارگان را که بر اثر حرکت تقدیمی پیوسته در حال تغییرند، به‌روز کند<ref>همان</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۸۶: | خط ۸۸: | ||
فهرست مطالب در ابتدای کتاب، نمایه‌ها در پایان آن قید شده است. | فهرست مطالب در ابتدای کتاب، نمایه‌ها در پایان آن قید شده است. | ||
==پانویس == | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
# بهرامی، عسکر، «نقد و بررسی روضة المنجمين، متنی پارسی در نجوم از قرن پنجم هجری»، مجله نامه فرهنگستان، زمستان 1385، شماره 32، درج در پایگاه مجلات تخصصی | #[[:noormags:316953| بهرامی، عسکر، «نقد و بررسی روضة المنجمين، متنی پارسی در نجوم از قرن پنجم هجری»، مجله نامه فرهنگستان، زمستان 1385، شماره 32، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور]]. | ||
#[[:noormags:89646|جهان‌بخش، جویا، «از لابه‌لای متون: دیباچه «روضة المنجمين»»، مجله آینه پژوهش، پاییز 1377، شماره 2، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور]]. | |||
# زمانی قمشه‌ای، علی، «هیئت و نجوم اسلامی»، ج3، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، قم، 1387ش. | # زمانی قمشه‌ای، علی، «هیئت و نجوم اسلامی»، ج3، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، قم، 1387ش. | ||
# نظری، محمود، «اطلاع‌رسانی و اخبار: ارمغان: معرفی روضة المنجمين»، مجله پیام بهارستان، آذر 1383، شماره 42، درج در پایگاه مجلات تخصصی | #[[:noormags:290491| نظری، محمود، «اطلاع‌رسانی و اخبار: ارمغان: معرفی روضة المنجمين»، مجله پیام بهارستان، آذر 1383، شماره 42، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور]]. | ||
==وابسته‌ها== | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[التفهیم لأوائل صناعة التنجیم]] | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۱۰۵: | خط ۱۰۷: | ||
[[رده:نجوم]] | [[رده:نجوم]] | ||
[[رده:مقالات بازبینی شده2 آبان 1402]] | |||