الأغراض الطبية و المباحث العلائية (جرجاني): تفاوت میان نسخه‌ها

'''الأغراض الطبية و المباحث العلائية'''، تألیف سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن احمد حسینی جرجانی، طبیب نامدار سده پنجم و ششم هجری است. جرجانی این کتاب را در علم طب پس از دو کتاب دیگر خود، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» و «خفی علایی» و به درخواست محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه که در علوم اسلامی و حکمت تبحر داشت، به زبان فارسی تألیف کرد. نویسنده با نگارش این آثار، طب سنتی یا کهن را احیا کرد. پرویز ناتل خانلری بر این کتاب مقدمه مختصری نوشته است.  

«ذخیره خوارزمشاهی»، مهم‎ترین اثر جرجانی است. این کتاب، نخستین دائرة‎المعارف پزشکی به زبان فارسی است که در آن یافته‎های پزشکی عصر مؤلف، به‎تفصیل آمده‎اند. جرجانی پس از تألیف این کتاب، دو خلاصه نیز از آن به نام‎های «خفی علایی» و «الأغراض الطبية» به فارسی تدوین کرد. کتاب اخیر دانشنامه پزشکی متوسطی به حساب می‎‎آید که اهم مطالب پزشکی زمان مؤلف را در بر دارد. جرجانی در مقدمه آورده است: «بباید دانست هرکه به مجلس پادشاهی وسیلتی خواهد جست یا خدمتی و تحفه خواهد برد، هیچ وسیلت و خدمت و هیچ تحفه، چون تحفه علمی نیست؛ خاصه که پادشاه چون خداوند و... اتسز بن خوارزمشاه... باشد... اما هرکس که خدمتی علمی بر مجلس پادشاهی عرضه کند، صواب آن باشد که آن خدمت از سرمایه خویش سازد و از توبره خویش برآرد و سرمایه خادم، علم طب است و پیش از این مختصری [با نام] خفی ساخته بودست و اکنون به حکم فرمان و دستوری... مجدالدین ابومحمد صاحب بن محمد بخاری... و به‎حسب آرزو و درخواست امام مجدالدین این خدمت ساخته آمد»<ref>ر.ک: شهرامی، افشین، ص10</ref>‏.

ازآنجاکه تاریخ تألیف کتاب بنا بر اشاره جرجانی، مقارن با حکمرانی اتسز بوده است، می‎توان زمان نگارش آن را بین سال‎های 531-521ق، یعنی اواخر عمر مؤلف در نظر گرفت<ref>ر.ک: همان؛ مقدمه خانلری، دومین صفحه</ref>‏.

مطالب مطرح‎شده در این اثر به‎اختصار بدین شرح است:

بدین‎ترتیب جرجانی تقریباً به تمام موضوعات پزشکی زمان خود اشاره کرده است و ضمن تعریف هریک، ویژگی‎های اندام‎ها، نشانه‎های مختلف بیماری، روش تشخیص، درمان و در مواردی پیشگیری و نیز طرز تهیه و مصرف دارو برای هر بیماری را توضیح داده است<ref>ر.ک: همان، ص13-12</ref>‏.

ایـن‎ کـتاب کـه مؤلف بزرگوار، آن را‎ درواپسین‎ سال‎های‎ زندگی‎ به‎عنوان چکیده و ملخصی‎ کامل‎ از ذخیره استخراج کرده، کـتابی نـوین است. جرجانی برخی از باب‎ها و مطلب‎ها را از نو در هم‎ آمیخته‎ و آن‎ را خلاصه و تکمیل کرده؛ گـاهی سـخن‎هایی دیـگر آورده‎ و برخی‎ از‎ مشکلات‎ آن‎ را‎ حل کرده؛ یعنی طرحی نو درانداخته است. همو در مقدمه «الأغراض»، به خـود بـالیده که آنچه بیان کرده، در هیچ کتاب هم‎حجم دیگری به این شیوه و شیوایی مـوجود نـیست‎: «بـه حجم کوچک است و به معنی بزرگ و به صورت مختصر است و به کثرت فواید و شرح مشکلات مـبسوط. هـیچ نـکته و فایده علمی از این کتاب بیرون نیست و هیچ فروگذاشته نیست، بلکه اندر مـضایق‎ و مـواضع‎ بحث، تصرف‎ها کرده آمده است و به تحقیق رسانیده و کشف تمام کرده و دعوی خادم آن است که امروز در علم طـب، مـختصری بدین کمال موجود نیست و درستی این دعوی به مطالعه معلوم گردد‎ و بـه مقایسه‎ ظـاهر شود»<ref>ر.ک: تاج‎بخش، حسن، ص‎67-66</ref>‏.

ویژگی‎ای که به اهمیت و اعتبار این اثر و آثار دیگر جرجانی می‎افزاید، استفاده او از آثار دانشمندان پیش از خود است. او بارها از دانشمندان و پزشکان یونانی، رومی، ایرانی و عرب در کتاب‎هایش نام برده و به سبب ذکر مراجع فراوان، آثار پزشکی او جزو نوشته‎های معتبر و مستدل در جهان است. او به نظریات، شیوه‎های درمان یا داروهای پیشنهادی دانشمندانی، مانند: بقراط، ارسطو، جالینوس، محمد بن زکریای رازی، علی بن عیسی کحال و ابوعلی سینا در مباحث مختلف اشاره کرده و همواره از استادانش به بزرگی و احترام یاد کرده است<ref>ر.ک: شهرامی، افشین، ص14-13</ref>‏.  

الأغراض، از نظر واژه‎شناسی و برای بررسی سیر دگرگونی واژگان علمی و فنی در زبان فارسی نیز اهمیت دارد. بسیاری از اصطلاحات فارسی رایج در علم پزشکی در آن آورده شده‎اند که در صورت نبود این اثر، ممکن بود این اصطلاحات از میان بروند. بررسی این اصطلاحات می‎تواند به معادل‎سازی برای بسیاری از کلمات بیگانه کمک کند؛ چنان‎که امروزه با توجه به پیشرفت چشمگیر در علوم و گسترش وسائل ارتباط جمعی، با هجوم واژگان بیگانه به زبان فارسی، به‎ویژه در علم پزشکی مواجه‎ایم. جرجانی با به‎کارگیری معادل‎های مناسب، تحقیق این مطلب را نشان داده است<ref>ر.ک: همان، ص14</ref>‏.  

<references/>