۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
همایون‌نامه (تاریخ منظوم): تفاوت میان نسخه‌ها
لینک درون متنی
(لینک درون متنی) |
|||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
| پیش از = | | پیش از = | ||
}} | }} | ||
'''همایون‌نامه (تاریخ منظوم)، نیمه نخست '''، اثر سراینده قرن هفتم، حکیم | '''همایون‌نامه (تاریخ منظوم)، نیمه نخست '''، اثر سراینده قرن هفتم، [[حکیم زجاجی]]، منظومه مفصلی در بحر متقارب است که ظاهراً حدود شصت هزار بیت دارد و مطالب آن با گزارش ولادت پیامبر اکرم(ص) و رویدادهای صدر اسلام آغاز میشود و با نبرد ارسلان بن طغرل سلجوقی با برادرش محمد، پایان میپذیرد<ref>ر.ک: آیدنلو، سجاد، 1393، ص2</ref>. | ||
این اثر توسط علی پیرنیا مورد تصحیح قرار گرفته است. | این اثر توسط علی پیرنیا مورد تصحیح قرار گرفته است. | ||
==زمان نگارش== | ==زمان نگارش== | ||
تاریخ آغاز نظم همایون‌نامه دانسته نیست، ولی زجاجی در یک جا از پنجاهوهشت سالگی خویش یاد کرده است که اگر تاریخ زادن او سال 608ق، باشد، نشان میدهد در حدود 666ق، مشغول سرایش منظومه بوده و چون در جاهای دیگر به 67 و 68 سالگیاش نیز اشاره کرده، پس این کار در ده سال بعد (سالهای 675 و 676ق) هم ادامه داشته است. بیتی در نیمه نخست همایون‌نامه هست که زجاجی میگوید: بیش از بیست سال است سرگرم نظم این منظومه است و این با در نظر داشتن حجم دو بخش آن، نباید نادرست و از مقوله مبالغه شعری باشد<ref>ر.ک: همان، 1392، ص57</ref>. | تاریخ آغاز نظم همایون‌نامه دانسته نیست، ولی [[حکیم زجاجی|زجاجی]] در یک جا از پنجاهوهشت سالگی خویش یاد کرده است که اگر تاریخ زادن او سال 608ق، باشد، نشان میدهد در حدود 666ق، مشغول سرایش منظومه بوده و چون در جاهای دیگر به 67 و 68 سالگیاش نیز اشاره کرده، پس این کار در ده سال بعد (سالهای 675 و 676ق) هم ادامه داشته است. بیتی در نیمه نخست همایون‌نامه هست که [[حکیم زجاجی|زجاجی]] میگوید: بیش از بیست سال است سرگرم نظم این منظومه است و این با در نظر داشتن حجم دو بخش آن، نباید نادرست و از مقوله مبالغه شعری باشد<ref>ر.ک: همان، 1392، ص57</ref>. | ||
==انگیزه نگارش== | ==انگیزه نگارش== | ||
درباره علت سرایش همایون‌نامه نیز در منظومه آمده است که یک شب شخصی به خواب سراینده آمده و به او یادآور شده که با توجه به طبع جوان و ذوق روانی که دارد شایسته است کتابی به نظم درآورد تا از او یادگار ارزندهای در جهان بماند؛ پس از بیداری، یکی از دوستانش برای وی کتابی از سیره پیامبر و تاریخ اسلام هدیه میآورد؛ زجاجی آن را به فال نیک میگیرد و در صدد برمیآید «همان کتاب همایون» را به نظم درآورد و به پیشگاه شمسالدین محمد جوینی تقدیم کند. گویا همان دوستی که کتاب را برای وی هدیه آورده، او را به این کار تشویق نیز کرده است. ضمناً باید در نظر داشت که | درباره علت سرایش همایون‌نامه نیز در منظومه آمده است که یک شب شخصی به خواب سراینده آمده و به او یادآور شده که با توجه به طبع جوان و ذوق روانی که دارد شایسته است کتابی به نظم درآورد تا از او یادگار ارزندهای در جهان بماند؛ پس از بیداری، یکی از دوستانش برای وی کتابی از سیره پیامبر و تاریخ اسلام هدیه میآورد؛ [[حکیم زجاجی|زجاجی]] آن را به فال نیک میگیرد و در صدد برمیآید «همان کتاب همایون» را به نظم درآورد و به پیشگاه شمسالدین محمد جوینی تقدیم کند. گویا همان دوستی که کتاب را برای وی هدیه آورده، او را به این کار تشویق نیز کرده است. ضمناً باید در نظر داشت که [[حکیم زجاجی|زجاجی]] با شاهنامه کاملاً آشنا و مأنوس بوده است که چنین پیشنهادی به او شده و او نیز در خود توانایی تقلید از فردوسی و رقابت با او را دیده است<ref>ر.ک: عباسی، جواد؛ راشکی علیآبادی، جواد، ص50؛ مقدمه مصحح، صفحه بیستوچهار</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
درباره شمار ابیات منظومه، با توجه به ناقص بودن نسخههای تصحیحشده، نمیتوان چندان توفیق یافت. اشارهای هم در اینباره در خود منظومه یافت نمیشود. مصحح، تعداد ابیات منظومه را حدود شصت هزار بیت برآورد کرده است. نظر به اینکه نسخه نیمه دوم حاوی سیودو هزار بیت بوده و نسخه نیمه یا جلد نخست نیز دارای بیش از بیستوچهار هزار بیت است و بالاخره با توجه به افتادگیهای هر دو نسخه، میتوان احتمال داد که زجاجی برای اینکه همایون‌نامه خود را با شاهنامه همسر کند، در زمینه شماره ابیات نیز شاهنامه را مد نظر داشته است<ref>ر.ک: عباسی، جواد؛ راشکی علیآبادی، جواد، ص50-51</ref>. | درباره شمار ابیات منظومه، با توجه به ناقص بودن نسخههای تصحیحشده، نمیتوان چندان توفیق یافت. اشارهای هم در اینباره در خود منظومه یافت نمیشود. مصحح، تعداد ابیات منظومه را حدود شصت هزار بیت برآورد کرده است. نظر به اینکه نسخه نیمه دوم حاوی سیودو هزار بیت بوده و نسخه نیمه یا جلد نخست نیز دارای بیش از بیستوچهار هزار بیت است و بالاخره با توجه به افتادگیهای هر دو نسخه، میتوان احتمال داد که [[حکیم زجاجی|زجاجی]] برای اینکه همایون‌نامه خود را با شاهنامه همسر کند، در زمینه شماره ابیات نیز شاهنامه را مد نظر داشته است<ref>ر.ک: عباسی، جواد؛ راشکی علیآبادی، جواد، ص50-51</ref>. | ||
همان طور که بیان شد همایون‌نامه از دو بخش تشکیل شده است و این مقاله در صدد معرفی بخش نخست آن است. | همان طور که بیان شد همایون‌نامه از دو بخش تشکیل شده است و این مقاله در صدد معرفی بخش نخست آن است. | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
این اثر بهلحاظ موضوعی از منظومههای دینی و تاریخیِ پیرو شاهنامه است و در متنِ ابیاتِ آن اشاره آشکاری به نام خودش وجود ندارد؛ لیکن در سرعنوان (سرنویسِ) یکی از بخشهای نیمه نخستِ آن در نسخه متن، «همایون‌نامه» نامیده شده است<ref>ر.ک: آیدنلو، سجاد، 1393، ص2</ref>. شاید «همایون‌نامه» نامیده شدن این منظومه به احترام و مبارکی سرگذشت حضرت محمد(ص) و رویدادهای آغاز اسلام است و چون منظومه با داستان تولد ایشان آغاز میشود و آراسته به نام رسول اکرم(ص) است، با واژه «همایون» نامگذاری شده است<ref>ر.ک: همان، 1392، ص57</ref>. | این اثر بهلحاظ موضوعی از منظومههای دینی و تاریخیِ پیرو شاهنامه است و در متنِ ابیاتِ آن اشاره آشکاری به نام خودش وجود ندارد؛ لیکن در سرعنوان (سرنویسِ) یکی از بخشهای نیمه نخستِ آن در نسخه متن، «همایون‌نامه» نامیده شده است<ref>ر.ک: آیدنلو، سجاد، 1393، ص2</ref>. شاید «همایون‌نامه» نامیده شدن این منظومه به احترام و مبارکی سرگذشت حضرت محمد(ص) و رویدادهای آغاز اسلام است و چون منظومه با داستان تولد ایشان آغاز میشود و آراسته به نام رسول اکرم(ص) است، با واژه «همایون» نامگذاری شده است<ref>ر.ک: همان، 1392، ص57</ref>. | ||
بهلحاظ سبک ادبی، پیرنیا شیوه شاعری زجاجی را ادامه سبکی میداند که شاعران نامور آذربایجان در نیمه دوم قرن ششم بدان شعر میسرودند؛ شاعرانی چون ابوالعلای گنجوی، قوامی گنجوی، فلکی شروانی، خاقانی شروانی و نظامی گنجوی. از منظر موضوع و قالب نیز پیرو فردوسی بوده و چندان به کار حکیم توس نزدیک شده و با شعر او خو گرفته که گاه مصرع یا بیتی از شاهنامه را عیناً و یا با پسوپیش کردن برخی واژهها از آن خود کرده است؛ بهعنوانمثال در بیت زیر آثار تأثیر شاهنامه در آن مشهود است: | بهلحاظ سبک ادبی، پیرنیا شیوه شاعری [[حکیم زجاجی|زجاجی]] را ادامه سبکی میداند که شاعران نامور آذربایجان در نیمه دوم قرن ششم بدان شعر میسرودند؛ شاعرانی چون ابوالعلای گنجوی، قوامی گنجوی، فلکی شروانی، خاقانی شروانی و نظامی گنجوی. از منظر موضوع و قالب نیز پیرو فردوسی بوده و چندان به کار حکیم توس نزدیک شده و با شعر او خو گرفته که گاه مصرع یا بیتی از شاهنامه را عیناً و یا با پسوپیش کردن برخی واژهها از آن خود کرده است؛ بهعنوانمثال در بیت زیر آثار تأثیر شاهنامه در آن مشهود است: | ||
زجاجی میگوید: | |||
[[حکیم زجاجی|زجاجی]] میگوید: | |||
'''اگر صد بود سال و گر سیوپنج بباید شدن زین [سرای سپنج]''' | '''اگر صد بود سال و گر سیوپنج بباید شدن زین [سرای سپنج]''' | ||
و فردوسی چنین سروده است: | و فردوسی چنین سروده است: | ||
'''اگر صد بود سال اگر صد هزار گذشت آن سخن کآمد اندر شمار'''<ref>ر.ک: عباسی، جواد؛ راشکی علیآبادی، جواد، ص40 و 41</ref>. | '''اگر صد بود سال اگر صد هزار گذشت آن سخن کآمد اندر شمار'''<ref>ر.ک: عباسی، جواد؛ راشکی علیآبادی، جواد، ص40 و 41</ref>. | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۷: | ||
بخش نخست همایون‌نامه به شیوه غالب مثنویهای ادب فارسی با تحمیدیهای 62 بیتی آغاز میشود که متأسفانه پارهای کلمات برخی ابیات و مصراعهای آن در تکنسخه اثر، محو شده یا ناخوانا بوده و طبعاً جای آنها خالی مانده است. | بخش نخست همایون‌نامه به شیوه غالب مثنویهای ادب فارسی با تحمیدیهای 62 بیتی آغاز میشود که متأسفانه پارهای کلمات برخی ابیات و مصراعهای آن در تکنسخه اثر، محو شده یا ناخوانا بوده و طبعاً جای آنها خالی مانده است. | ||
پس از تحمیدیه، نعت 83 بیتی پیامبر و سپس منقبت خلفای راشدین در 103 بیت آمده است. 336 بیت بعد از آن، مدح مهتران زمان است و بعد، زجاجی در 67 بیت، ذیل عنوان «ترتیب کتاب همایون‌نامه» به گزارش ترتیب تاریخی موضوعات منظومه پرداخته و همچنان که خود خاطرنشان کرده، «در او اول از کار پیغمبر است». متن اثر با روایت مولود پیامبر اسلام(ص) آغاز شده است<ref>ر.ک: همان، ص58</ref>. | پس از تحمیدیه، نعت 83 بیتی پیامبر و سپس منقبت خلفای راشدین در 103 بیت آمده است. 336 بیت بعد از آن، مدح مهتران زمان است و بعد، [[حکیم زجاجی|زجاجی]] در 67 بیت، ذیل عنوان «ترتیب کتاب همایون‌نامه» به گزارش ترتیب تاریخی موضوعات منظومه پرداخته و همچنان که خود خاطرنشان کرده، «در او اول از کار پیغمبر است». متن اثر با روایت مولود پیامبر اسلام(ص) آغاز شده است<ref>ر.ک: همان، ص58</ref>. | ||
موضوع این بخش همایون‌نامه شرح احوال حضرت محمد(ص) و حوادث صدر اسلام تا وفات پیامبر(ص) است و اثر، با گزارش چگونگی رحلت و خاکسپاری آن حضرت پایان مییابد. مؤخره 45 بیتی آن هم ستایش مخدوم سراینده (شمسالدین محمد جوینی) است<ref>ر.ک: همان</ref>. | موضوع این بخش همایون‌نامه شرح احوال حضرت محمد(ص) و حوادث صدر اسلام تا وفات پیامبر(ص) است و اثر، با گزارش چگونگی رحلت و خاکسپاری آن حضرت پایان مییابد. مؤخره 45 بیتی آن هم ستایش مخدوم سراینده (شمسالدین محمد جوینی) است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
مطابق با سنت رایج در سبک منظومههای دینی، تاریخی و پهلوانی پس از فردوسی، زجاجی هم علاوه بر قالب و وزن همایون‌نامه، به شیوههای مختلف دیگر از شاهنامه تأثیر پذیرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | مطابق با سنت رایج در سبک منظومههای دینی، تاریخی و پهلوانی پس از فردوسی، [[حکیم زجاجی|زجاجی]] هم علاوه بر قالب و وزن همایون‌نامه، به شیوههای مختلف دیگر از شاهنامه تأثیر پذیرفته است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
او بهرغم احترام به مقام ادبی فردوسی و بهرهگیریهای متنوع از بوطیقای شاهنامه، به نقد و رد درونمایه بهاصطلاح مغانه حماسه ملی ایران پرداخته است که البته مختص زجاجی نیست و نمونههای دیگری هم در تاریخ ادب و اندیشه ایرانی دارد<ref>ر.ک: همان</ref>. | او بهرغم احترام به مقام ادبی فردوسی و بهرهگیریهای متنوع از بوطیقای شاهنامه، به نقد و رد درونمایه بهاصطلاح مغانه حماسه ملی ایران پرداخته است که البته مختص [[حکیم زجاجی|زجاجی]] نیست و نمونههای دیگری هم در تاریخ ادب و اندیشه ایرانی دارد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||