آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

| پدیدآوران =

[[رئیس نیا، رحیم]] (نویسنده)

| ناشر =

| سال نشر =1379 ش  

| تعداد جلد =3

==ساختار==

جلد اول و دوم كه به بررسى تاريخ این سرزمین از آغاز تا اسلام اختصاص يافته، داراى پيش‌گفتارى به قلم مؤلف و پنج فصل است.

==گزارش محتوا==

جلد اول و دوم: آذربايجان در سير تاريخ ایران، از آغاز تا اسلام.

در فصل اول، از جلد اول کتاب كه به بررسى تاريخ آذربايجان از ابتدا تا زمان ظهور اسلام اختصاص يافته، مؤلف به بررسى سيما و حدود جغرافيايى این سرزمین قبل و بعد از اسلام و نيز تلفظهاى مختلفى كه از نام آن در زبان‌هاى اقوام مختلف وجود داشته و دارد مى‌پردازد. مؤلف از نام‌هایى؛ چون آتورپاتكان، آذربادگان يا آذربايگان، آتروپاتنه، آذربايغان، آتروپاتس ياد كرده و به وجه تسمیه این سرزمین به نام‌هاى مذكور اشاره مى‌كند.

در فصل دوم، نگارنده نگاهى به تاريخ آذربايجان پيش از ظهور اسلام مى‌اندازد. در این فصل از آذربايجان به عنوان یکى از كانون‌هاى كهن زندگى انسان ياد مى‌شود و پيشينه آن در دوران پيش از تاريخ مورد بررسى قرار مى‌گیرد. در این فصل همچنين به شيوه تولید در آذربايجان؛ يعنى نظام اجتماعى - اقتصادى دوران بعد از كمون اولیه در این سرزمین كه از آن با عنوان شيوه تولید آسيايى ياد مى‌شود، پرداخته شده است. شيوه تولید آسيايى شيوهاى است متكى به مالكيت جمعى كه در نتيجه ظهور اشكال توسعه يافته‌تر تولید و پديد آمدن مازاد محصول كار در پرتو آن پديد مى‌آيد.

موضوع ديگرى كه در این فصل بدان پرداخته شده، موضوع پيدايش شهرنشينى و عوامل تكوین و رشد شهرها اعم از عوامل سياسى، نظامى، مذهبى و حتى تفريحى است. نویسنده با تكيه بر اسناد موجود، سابقه شهرنشينى در این سرزمین را تا اواسط هزاره دوم ق.م. پيش مى‌برد. با استناد به این مدارک چنين برمى‌آيد كه شهرهاى مستحكم با دژهایى انباشته از خواربار در حوالى درياچه ارومیه وجود داشته است.

تپه‌هاى باستانى موضوع ديگرى است كه در این فصل بدان پرداخته شده و در آن از گؤى تپه، يانيق تپه (قره تپه)، تؤير تپه، روس تپه و...نام برده مى‌شود.

فصل سوم، به معرفى طوايف قديمى آذربايجان اختصاص داده شده است. مؤلف از سه كانون نژادى كه در آذربايجان و سرزمین‌هاى هم جوار آن در اوايل هزاره نخست پيش از میلاد وجود داشته ياد مى‌كند كه عبارتند از:

#اقوام آريايى و به ویژه مادى‌ها.

پيش از رسيدن آشوريان و مادها به این سرزمین اقوام بومى لولوبى و كوتى در این سرزمین می‌زيسته‌اند.

موضوع بعدى در این فصل معرفى دولت‌هاى تشكيل شده در سرزمین‌هاى مجاور آذربايجان است. این دولت‌ها عبارتند از: آشور، اورارتور، ماننا، سكاها، مادها، آتورپاتكان، اشكانيان، ساسانيان. در این فصل مؤلف به بررسى تاريخچه هر كدام از این دولت‌ها به اجمال و متناسب با ارتباطى كه با تاريخ آذربايجان دارند، به ترتيب تشكيلشان پرداخته است.

مؤلف به هنگام معرفى و بررسى تاريخچه دولت ساسانى، آخرين تمدن ایرانى قبل از ظهور اسلام، به نحو مبسوط از ساختار اجتماعى تمدن ساسانى، هنر، ادبيات، دانش و فلسفه، اعياد و بازيها، آيين‌هاى زرتشتى، مانوى و مزدكى در این دوره و...سخن مى‌گوید.

در فصل چهارم، تحت عنوان شهرنشينى و شهرها، مؤلف ابتدا به نقل از یکى از پژوهندگان ایرانى، شهرنشينى در ایران پيش از اسلام را شامل سه مرحله مى‌داند و سپس نظرى كلى بر ویژگى‌ها و مسائل عمده شهرها و زندگى شهرى انداخته و از پيدايش شهرنشينى در آذربايجان سخن مى‌گوید.

در ادامه به بررسى سابقه چند شهر مهم آذربايجان در دوران پيش از اسلام پرداخته كه عبارتند از: گنزك، اردبيل، ارمیه و مراغه. نویسنده به هنگام معرفى مراغه به مهم‌ترين دژهاى مراغه پيش از دوران اسلام؛ يعنى رویين دژ و داش قلعه ضحاك و قلعه ضحاك اشاره مى‌كند.

در آخرين فصل از جلد دوم؛ يعنى فصل پنجم كه به تبريز اختصاص يافته، مؤلف اوضاع جغرافيايى این شهر اعم از موقعيت جغرافيايى، آب و هوا، معادن، راه‌ها و غيره را مورد بررسى قرار مى‌دهد و از تاريخچه پيدايش و نيز وجه تسمیه آن سخن مى‌گوید.

جلد سوم: آذربايجان در سير تاريخ ایران، در دوره ظهور و توسعه اسلام.

در این مجلد، زمینه پيدايش اسلام و سوابق مناسبات ایران و عربستان و ایرانیان واعراب در دوران پيش از اسلام و دوره ظهور دين اسلام و عصر خلفاى راشدين به مثابه مؤثرترين جريان در منطقه به اجمال مورد بررسى قرار گرفته است. در ضمن فتوحات اعراب زير پرچم توحيد مورد توجه بوده است. مى‌دانيم كه فتوحات اعراب ابتدا در دو جبهه عمده عراق و سوريه بوده و پس از گشوده شدن این سرزمین‌ها لشكرهایى از آنها برای فتح سرزمین‌هاى ديگر اعزام شده است. در این میان عمليات لشكرهایى كه در آن برهه از تاريخ از كوفه برای فتح بخش‌هایى از ایران غربى و به ویژه آذربايجان و به دنبال آن قفقاز جنوبى گسيل گرديده با تفصيل بيشترى مورد بررسى قرار گرفته، حتى الامكان برای ارزيابى نتايج و عواقب آنها كوشش شده است.

تصرف آذربايجان به موازات استان‌ها و شهرستان‌هاى ديگر ایران و اداره این سرزمین از طريق كوفه و شناسايى فرمانروايان كوفه و آذربايجان و بازنمايى نخستين مرحله پذيرش و گسترش اسلام در آذربايجان و اراضى همجوار آن از موضوعات خاصى است كه در این مجلد بدان‌ها پرداخته شده است. مجلد سوم به طور كلى تاريخ سياسى مرحله اول دوره گذار به دوران اسلامى است.

عناوین فصول مختلف این مجلد بدين شرح است:

1-عربستان و برآمدن اعراب 2-دولت شهرها و دولت‌هاى خود ویژه 3- مناسبات با ایران 4-در آستانه ظهور 5-ظهور اسلام 6-خليفه اول 7-علل شكست و عوامل پيروزى 8-منبعشناسى فتوح 9-از فتوح اولیه تا فتح [[الفتوح]] 10-فتح آذربايجان 11-فتوح آن سوى ارس 12-عمر 13-عثمان 14-كوفه و حكام آن 15-فتح مجدد آذربايجان 16-حكام آذربايجان 17-ادامه لشكركشى در آن سوى ارس 18-خلافت [[علی بن ابی‎طالب(ع)، امام اول|حضرت على(ع)]] 19-حكام آذربايجان 20-مزارهاى منتسب به صحابه در آذربايجان.

==منابع مقاله==

# محمدى، ساير، روزنامه ایران، شماره 3553، مورخ 85/11/1.