رياض العلماء و حياض الفضلاء: تفاوت میان نسخه‌ها

همين نكته براى نشان دادن ارزش كتاب كافى است كه مى‌بينيم اين اثر، مأخذى موثّق از براى مرحوم خوانسارى در تأليف «[[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]» بوده و نيز صاحب «[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]]» به‌كرات از آن نقل كرده و علامه [[آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن|آقابزرگ طهرانى]] در «[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]» بسيار به آن توجه داشته و علامه نورى در «خاتمة [[مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل|مستدرك الوسائل]]» (جلد سوم) مطالب زيادى از آن گرفته است<ref>ر.ك: افندى اصفهانى، ميرزا عبدالله، ص14</ref>

البته مهم‌ترين منبع نويسنده، همانا مشهودات و مسموعات او از معاصرانش مى‌باشد كه به كتاب او اهميت خاصى بخشيده و از جهات مختلف، آن را قابل استناد ساخته است. حتى آنجا هم كه از گذشتگان نقل كرده، ملاحظات انتقادى‌اش جالب توجه است، به‌ويژه كه عين مطلب را نقل مى‌كند<ref>ر.ك: همان، ص40</ref>

ديگر از فوائد و ويژگى‌هاى كتاب كه قابل توجه و تتبع مى‌نمايد، نكاتى است كه مؤلف پيرامون اعلام جغرافيايى (بلدان) ضبط كرده است. افندى در اين خصوص، گاه از كتاب‌هاى پيشينيان مانند «[[فتوح البلدان]]» [[بلاذری، احمد بن یحیی|بلاذرى]] و «[[معجم البلدان]]» ياقوت و «صورة الأرض» [[ابن حوقل، محمد بن حوقل|ابن حوقل]] و... استفاده كرده و گاهى نيز اطلاعات عصرى و مشهودات خود را نوشته است كه از نظرگاه مطالعات جغرافياى تاريخى ايران قابل توجه و تأمل است؛ چنان‌كه درباره «ورامين» مى‌نويسد: «شهركى است معروف از شهرهاى رى كه تا تهران يك منزل فاصله دارد و من به آنجا رفته‌ام و اكنون آباد است»<ref>ر.ك: همان</ref>

نويسنده گاه كسى را كه به مذهب ديگرى مشهور است و وى او را شيعه امامى مى‌داند، جزء اماميه آورده و دلايل خود را بر امامى بودن وى شرح داده... گاه كسى را كه جزء علماى برجسته نيست فقط بر اساس شهرت ذكر كرده؛ مانند امير حبيب‌الله بن امير سيد شريف شيرازى و گاه براى رفع اشتباهى يا ذكر نكات تازه‌اى، احوال يكى از اصحاب ائمه را كه طبعا پيش از غيبت بوده‌اند، آورده است؛ مانند خليل بن اوفى ابوالربيع العاملى و گاه به پيروى از [[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حر عاملى]]، ترجمه كسانى را آورده، ولى تذكر داده است كه اينها شايسته ذكر در عداد علما نيستند<ref>ر.ك: همان</ref>

اين كتاب شامل يك رشته تراجم احوال محض نيست، بلكه حاوى اطلاعات جالب و ارزنده‌اى است كه وضع كلى علم و علما، كتابخانه‌ها، گروه‌هاى دانشمندان و دسته‌بندى‌هايى كه حتى بين افراد يك گروه رخ مى‌داد و نيز مسائل مختلف‌فيه و معركة الآراء و پاره‌اى از مسائل مستحدثه و تعصبات مذهبى، به‌خصوص درباره زندگى علمايى كه نزديك به زمان مؤلف مى‌زيسته‌اند و نيز جو فكرى و وقايع دينى و اجتماعى آن زمان، منبع مهمى است<ref>ر.ك: همان41</ref>

به‌منظور توضيح مطلب فوق، شايسته است به برخى از آراى او درباره گروه‌هاى دانشمندان اشاره شود. نويسنده بر طبق زمانه‌اش كه به علوم دينى وزن خاص داده مى‌شد، باآنكه خود مردى ذوفنون و جامع‌الاطراف بود، با «اهل معقول» ميانه خوشى نداشت... درباره حكيمان شايعات و بدبينى‌هايى وجود داشت كه نويسنده نقل كرده است؛ مثلا درباره سيد ميرزا ابراهيم بن ميرزا حسين همدانى مشهور به قاضى‌زاده صاحب «شرح الهيات شفا» مى‌نويسد: «آشنا به مسائل شرعى و اقوال فقها نبود و از خون احتراز نمى‌كرد، بلكه مسجد را بدان مى‌آلود و نمى‌دانست كه نجس است»<ref>ر.ك: همان، ص41</ref>

نظر نويسنده نسبت به [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]]هم مساعد نبود، اما [[میرداماد، محمدباقر بن محمد|ميرداماد]] را به واسطه جهت فقاهتى كه داشته، با تجليل نام برده است. وى در مورد صوفيه هم حساس بوده و عالمى را كه اندكى عارف‌مشرب تشخيص مى‌داد، با عبارتى نظير: «له ميلا إلى طريقة الصوفية» نشان‌دار كرده است و...<ref>ر.ك: همان، ص41-42</ref>

از جمله نكات ديگرى كه از اين كتاب برمى‌آيد، فراوانى اهل شعر و ادب ميان فقيهان و عالمان دينى است. نكته ديگر، فراوانى علماى مهاجر به هند است<ref>ر.ك: همان، ص42</ref>

فوايد و نكات تاريخى اين كتاب، به‌قدرى اهميت دارد كه خود گفتارى مستقل را مى‌طلبد. شوخى‌هاى علمايى نيز در اينجا و آنجاى كتاب به چشم مى‌خورد مانند: «آقا حسين بن آقا جمال خوانسارى را از كثرت مشايخ، «تلميذ البشر» مى‌گفتند در مقابل [[میرداماد، محمدباقر بن محمد|ميرداماد]] كه «استاد البشر» لقب داشت» و «ميزرا عيسى بن محمد صالح‌بيگ آن‌قدر مشتغل به علم و خواندن و نوشتن بود و نزديكان و خويشان، بلكه خدمت‌گزاران و اهل محله خود را موفق به آموختن كرده بود كه ظريفان مى‌گفتند قاطر ميزرا عيسى هم از فضلاست»<ref>ر.ك: همان، ص43</ref>

در پاورقى‌ها علاوه بر ذكر منابع<ref>ر.ك: پاورقى، ج1، ص151</ref>، به توضيح برخى از كلمات و عبارات پرداخته شده است<ref>ر.ك: همان، ص153</ref>