حکمت الهی در متون فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها

دکتر مهدی محقق در مقدمه‎اش بر پیشینه علمی ایرانیان و علم دوستی آنان اشاره می‎کند و برای این امر از کلام عالمانی چون مسعودی، ابن حوقل، یاقوت حموی، ابن طیفور، ابن هانی اندلسی و... نمونه می‎آورد.<ref>ر.ک: مقدمه اول، صفحات یازده تا سیزده</ref> وی سپس از پذیرش علوم سایر کشورها و ترجمه آن‎ها در قرون اولیه اسلامی یاد می‎کند و بوعلی و رازی و فارابی را از ثمرات این امر می‎داند. وی از باهم خوانده شدن فلسفه و طب در زمانه پیشین سخن می‎گوید. او این دوره را با این عبارات توصیف می‎کند «از ممیزات این دوره تساهل و تسامح در اظهارنظر علمی بود. دانشمندان اندیشه‎های مخالف را تحمل می‎کردند و مجال رد و نقض و شکوک و ایراد را باز می‎گذاشتند.» <ref>همان، صفحه شانزده</ref> اما این فضا دیری نپایید و با نفی فلسفه از جانب غزالی با نگارش تهافت الفلاسفه و طب، از جانب برخی دیگر که آن را دخالت در امر الهی می‎دانستند، جدال میان اهل دین و فلسفه بالا گرفت. تا جایی که فارابی و ابن‎سینا از چهره‎های نحس زمان به‎حساب آمدند و فلسفه به‎طعنه فل (کند ذهنی) و سفه (سفاهت) نامیده شد.<ref>ر.ک: همان، صفحات شانزده تا هجده</ref> در این میان تلاش‎هایی از سوی ناصرخسرو در شرق عالم اسلامی با نگارش «جامع الحکمتین» و ابن رشد اندلسی در غرب عالم اسلامی با نگارش «فصل المقال فیما بین ا لحکمة و الشریعة من الاتصال» برای آشتی دادن میان دین و فلسفه صورت گرفت که ناکام ماندند.<ref>ر.ک: همان، صفحه نوزده</ref> اما تلاش‎های اهل حکمت متعالیه یعنی افرادی مانند میرداماد و ملاصدرا و فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی و حاجی سبزواری که از متفکران ایرانی بودند که با مکتب تشیع و سنت ائمه اطهار سروکار داشتند با همگام کردن فلسفه با آیات قرآن و احادیث و تغییر نام آن به حکمت، در رفع این شکاف جواب داد.<ref>ر.ک: همان، صفحات نوزده و بیست</ref>برخی هم کوشیدند تا اندیشه‎های هریک از فلاسفه را به وحی متصل کنند مثلاً عامری نیشابوری که در «الامد علی الابد» می‎گوید: انباذقلس (امپدوکلس) یونانی از لقمان حکیم، فیثاغورس از سلیمان و سقراط و افلاطون و ارسطو از فیثافورس اخذ حکمت کرده‎اند و ازاین‎رو این پنج فیلسوف، حکیم هستند.<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎ویک</ref> «با این تمهیدات همان کتاب شفا که شقا خوانده می‌‏شد مورد تکریم و تبجیل علما و دانشمندان قرار گرفت و دانشمندانى همچون سید احمد علوى شاگرد و داماد میرداماد، مفتاح الشفاء و غیاث‎الدین منصور دشتکى، مغلقات الشفاء و علامه حلى فقیه و محدث کشف الخفا فى شرح الشفاء را به رشته تحریر درآوردند و از همه مهم‏تر آنکه صدرالمتألهین یعنى ملاصدراى شیرازى تعلیقه بر الهیات شفا نوشت تا راه فهم و درک اندیشه‏‌هاى ابن‎سینا را هموار سازد. با این عوامل سنت سینوى یا فلسفه ابن‎سینا که در جهان تسنن متروک و منسوخ گردیده بود در جهان تشیع و ایران، راه تحول و تکامل خود را پیمود و جانى دوباره یافت و ازاین‎جهت است که ملا مهدى نراقى که در فقه معتمد الشیعة را مى‏نویسد؛ و در اخلاق جامع السعادات را به رشته تحریر درمی‌آورد؛ در فلسفه جامع الافکار را تألیف می‌‏کند؛ و به شرح و گزارش شفاى ابن‎سینا می‌‏پردازد.»<ref>همان، صفحات بیست‎ودو و بیست‎وسه</ref> «این دوره که امتداد زمانى آن به چهارصد سال بالغ می‌‏گردد و به دوره حکمت اشتهار دارد و بزرگان آن را اصحاب حکمت متعالیه می‌‏خوانند از ادوار بسیار درخشان فلسفه اسلامى است زیرا در این دوره حکیمان کوشیده‏‌اند از جهتى از میراث اساطین حکمت باستان همچون سقراط و افلاطون و ارسطو و شارحان ارسطو همچون ثامسطیوس و اسکندر افردویسى حداکثر بهره‌‏بردارى را بکنند و با کمک از منقولات شیخ یونانى یعنى پلوتاینوس (پلوتن) که نزد آنان به‎عنوان اثولوجیاى ارسطو شناخته شده بود، خشکى فلسفه را با عرفان ذوقى چاشنى بزنند و از جهتى دیگر آراء و اندیشه‏‌هاى‏ مشائیان اسلامى همچون فارابى و ابن‎سینا را به محک بررسى درآورند و آن را با نوآوری‎هاى شیخ اشراق شهاب‎الدین سهروردى تلطیف سازند. اینان اندیشه‏‌هاى کلامى اشعرى و غزالى و فخر رازى را مورد نقد و بررسى قرار دادند و بیشتر بر آراء و اندیشه‏‌هاى خواجه‎نصیرالدین طوسى که از او به‎عنوان خاتم برعةالمحققین یاد می‌‏شد تکیه کردند. خواجه اندیشه‏‌هاى فلسفى- کلامى را از حشو و زوائد پرداخته و مجرد ساخته و کتاب تجرید العقائد را به‎عنوان دستورنامه‌‏اى براى اندیشه درست خداشناسى و جهان‏شناسى مدون کرده بود که دانشمندان پس از او متجاوز از صد شرح و تعلیقه بر آن نگاشتند.»<ref>همان، صفحات بیست‎وسه و بیست‎وچهار</ref> این حکما متعلق به مکتب اصفهان بوده‎اند و آثاری داشته‎اند که دکتر هانری کربن با کمک سید جلال آشتیانی به چاپ برخی از آن‎ها در یک مجموعه چهار جلدی اقدام کرده است. دکتر محقق هدف از برگزاری همایش قرطبه و اصفهان را زدودن فکر غلط افول فلسفه و تفکر فلسفی پس از ابن رشد اندلسی، از ذهن غربیان و اعراب می‎داند؛ برای این کار برخی آثار و شخصیت‎ها و افکار فیلسوفان حکمت متعالیه معرفی می‎شوند تا شکوفایی و پویایی فلسفه در این دوران برای آنان روشن شود.<ref>ر.ک: همان، صفحه بیست‎وشش</ref>

در این اثر شش رساله خطی ارائه شده است که اولی رساله اثبات واجب و توحید میرزا مسیحای فسائی است. وی در مقدمه این کتاب چنین می‎نویسد: «این چند کلمه‌‏اى است مختصر در بیان اثبات واجب و توحید او و ما یتوقف علیه من المقدمات که حسبة لله لمغفرته، از براى تصحیح اعتقاد طالبان راه دین و جویندگان مسائل معرفت و یقین، در سمط تحریر کشیده شده و بر ملخص أفکار حکماء متقدمین و متأخرین محتوى و بر بعضى فواید که این ذره بی‎مقدار به افاضه آن از جناب فیاض مطلق اختصاص دارد مشتمل است و فیض قدیم فیاض وهاب علیم مقصور نیست بر هیچ ماضى و غابر و کم ترک الأول للآخر... و این رساله مرتب است بر فاتحه و دو مقصد [و خاتمه‏]»<ref>متن کتاب، ص65-66</ref> دومین اثر، رساله اثبات واجب حکیم ملا رجبعلی تبریزی است. وی در ابتدای رساله مباحث آن را چنین تشریح می‎کند: «بدان که این نوشته مشتمل است بر مقدمه و پنج مطلب و خاتمه. مقدمه- در بیان معنى وجود و معنى اشتراک لفظى و معنوى در این مقام و ذکر اسامى جماعتى که قایلند که این اشتراک لفظ وجود و موجود میان واجب و ممکن اشتراک لفظى است. مطلب اول: در اثبات واجب‎الوجود بالذات. مطلب دوم: در اثبات احدیت واجب‎الوجود بالذات، یعنى نفى ترکیب. مطلب سوم: در اثبات واحدیت واجب‎الوجود بالذات، یعنى در نفى شریک بر سبیل اجمال. مطلب چهارم: در بیان آنکه صفت عین ذات نمى‏تواند بود. مطلب پنجم: در بیان آنکه اشتراک لفظ وجود و موجود میان واجب تعالى و ممکنات اشتراک لفظى است، نه معنوى. خاتمه- در بیان احادیثى که شاهدند بر این دو مطلب آخر.»<ref>همان، ص151</ref> سومین رساله، در اثبات واجب و توحید جلال‎الدین محمد دوانی است. وی بهانه نگارش این کتاب را شهودی می‎داند که بر او عارض شده است<ref>ر.ک: همان، ص160-163</ref>. ایشان می‎نویسد: «خواستم که ثواقب معانى چند که اول ظهور ایشان از افق دل این حقیر بوده، به حکم سلطان وقت و قهرمان زمان، به مدد کلک بیان از حجاب عزت و کمون، به سرحد ظهور و عیان رساند؛ چه اتفاق انکشاف امثال این حقایق از خصایص اوقات تواند بود و به مشاعل نیرات حجج و برهان و قنادیل دلیل و بیان راه به نهانخانه اسرار نبوت نتوان برد... و شروع در ترصیص این رساله رفت مرتب بر دو مقام و در هر مقامی دو موقف، به حمدالله- تعالى- که معارف ذوقیش بر وجهى واقع شد که هوشمندان دانا که صرافان بازار معارفند، اگر به معیار ذوق سلیم بسنجند، به تمام عیارى آن ظاهراً قائل آیند و مباحث علمى و رسمى بر نهجى گزارش یافت که ممارسان صناعات نظرى را، قیاسا مجال جدال نماند و لیس البیان مثل العیان.»<ref>همان، ص163</ref>

پنجمین رساله، «شجره الهیه» است که نویسنده (میرزا رفیعا نائینی) در ابتدای آن، درباره محتوایش چنین می‎نگارد؛ «بنده قلیل البضاعه کثیر المعاصى، محمد بن حیدر الملقب برفیع الدین الحسینى الطباطبائى، نبذى از مسائل متعلقه به معرفة الله را در سلک تحریر و بیان منظم گردانیده، برنهجى ایراد نمود که هریک از مبتدى و منتهى، على اختلاف المراتب، از آن مفتفح گردند و این رساله را به شجره الهیه موسوم گردانیده، مرتب ساخت بر مقدمه و هشت مطالب.»<ref>ر.ک: همان، ص207</ref>