میراث اسلامی ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

مجموعاً‌ در‌ ایـن ده جلد (دفتر) 223 عنوان رساله (گرچه در مقدمه مجلد 10، گردآورنده‌ تعداد‌ آن‌ را 221 عنوان و در فهرست انتهای جلد دهم 222 ذکر کرده است) بـه چـاپ رسـیده‌ است که از این 223 عنوان، 204 عنوان‌ رساله خطی و 18 عنوان‌ فهرست کتابخانه‌های کوچک و کتاب‌شناسی و معرفی نـسخه اسـت. یک‌ مقاله‌ نیز در مجلد دوم از مرحوم عبدالعزیز طباطبایی درباره شخصیت علمی و مشایخ شـیخ طـوسی بـه‌ چاپ‌ رسیده است<ref>ر.ک: اصیلی، سوسن، ص163</ref>

شیوه ارائه رسالات به‌این‌ترتیب است که در ابتدا‌ در‌ بخشی که‌ عـنوان «درآمـد» دارد، مصحح شرحی درباره مؤلف رساله، مـوضوع و مـحتویات آن نـگاشته اسـت و نـسخه یا نسخه‌های مـورد اسـتفاده خود را نیز معرفی کرده است. البته ظاهراً در‌ چاپ‌ این مجموعه نسبت به‌ موضوع اخیر حساسیت زیـادی وجـود نـداشته است، زیرا در برخی از رسالات مصحح محترم هـیچ اطـلاعی از ویـژگی‌های نـسخه‌ خـطی‌‌ مـورد استفاده، تاریخ کتابت، محل‌ نگهداری‌ و شماره آن به دست‌ نمی‌دهد<ref>ر.ک: همان</ref>

نویسنده در مقدمه کتاب هدف از نشر این مجموعه را نشر رساله‌های فارسی دانسته است؛ اما به دلیل نقش محوری زبان عربی در فرهنگ اسلامی کشور ما ایران چند رساله‌ عربی‌ نیز‌ در هر دفتر تصحیح و چاپ شده است که‌ تـعداد‌ آن‌ها از مـجموع 204 رساله چاپ‌ شده 47 رساله است و بقیه رسایل فارسی‌ هستند‌. در میان فهرست‌ها نیز فهرست‌ دانشکده‌ پزشـکی عـلامه‌ طـباطبایی‌ دانشگاه‌ شیراز به‌ عربی نگاشته شده است ‌(دفتر‌ اول) که با توجه بـه ایـنکه فهرست یک‌ کتابخانه در ایران است‌ بهتر‌ می‌بود به فارسی برگردانده می‌شد<ref>ر.ک: مقدمه، ج1، ص15؛ اصیلی، سوسن، ص163</ref>

هر دفتر‌ در این مجموعه ده‌جلدی‌ بـه‌ یـکی از «عالمان فرهیخته‌ و کتاب‌دوست‌«ایرانی‌ تقدیم شده است، که از آن جمله‌اند: آیه الله‌ مرعشی‌ نجفی(ره)؛ 2. شیخ آقـابزرگ تـهرانی؛‌3.سـید‌ احمد‌ صفایی خوانساری مؤلف‌ کشف‌ الاستار عـن وجـه‌ الکتب‌ و الاسفار‌؛ 4.سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی؛ 5.محمدتقی دانش‌پژوه و...<ref>ر.ک: همان</ref>

به‌ لحاظ‌ موضوعی‌ رسایل مـنتشر شده از تنوع نسبی برخوردارند‌. گـرچه‌ بـا‌ وجـود‌ این‌ تنوع‌ از رسایلی در مـوضوعات تاریخ علوم پایه و پزشـکی در ایـن مجموعه اثری نیست. عمدتاً رساله‌های چاپ شده‌ فارسی در موضوع تاریخ و سفرنامه هستند. اما بـه‌هرحال در مـجموع‌‌ این 10 جلد رسایلی با موضوعات فـقه، کـلام، ادبیات، سـیاست، جـامعه‌شناسی، اصـول فقه، عقاید، تـفسیر، عرفان و رجال وجود دارد<ref>ر.ک: همان</ref>

به نظر می‌آید هنگامی‌که یک محقق نسخه‌ای را می‌خواند که به همت مصحح محترمی به چاپ رسیده اسـت‌، این‌ حق را دارد که‌‌ از‌ مشخصات نسخه‌شناسی آن آگاهی یابد، به‌ویژه اگر آن را مرجع‌ پژوهش‌های بعدی قرار دهد. به‌ویژه برخی رسایل بسیار باارزش و قابل‌توجه در این مجموعه به چاپ رسیده‌اند که بر خواننده روشن‌‌ نـیست‌ آیـا نسخه شخصی مصحح متن بوده یا دریکی از کتابخانه‌های‌ عمومی یا شخصی نگهداری می‌شود. برای نمونه می‌توان نسخه‌های‌ زیر را در نظر گرفت: «حرکات مأمورین خارجه در جنوب ایران‌» به‌ تصحیح آقای‌‌ رسـول جـعفریان (جلد 3)؛ «احکام اهل ذمه»به کوشش ابوالحسن مطلبی (جلد 3)؛ «رساله پهلویات و رباعیات» از شیخ‌ علی‌نقی کمره‌ای به کوشش‌ دکتر ابوالقاسم سـری (جـلد8)؛ سیاحت‌نامه‌ یک‌ وقایع‌نگار‌ روس در ایران» و «فـتح قـلعه گوگ‌ تپه» به کوشش محمد گلبن (جلد9) و «گزارش سرخس» به کوشش‌ محمد ‌‌گلبن‌ (جلد 10)؛ که در این رساله آخر مصحح محترم تعداد صفحات و سطور و اندازه نـسخه‌ را‌ هم نگاشته‌اند اما مـرجع آن بـر خواننده مشخص نیست<ref>ر.ک: همان</ref>

گرچه عموماً رساله‌های چاپ شده از‌ نسخ خطی انتخاب شده‌اند که قبلاً به چاپ نرسیده‌اند و همین ارزش این مجموعه‌ را دوچندان‌ می‌کند، اما‌ برخی‌ رسایل نیز پیش‌ازاین چاپ شـده‌اند یـا حتی مصحح‌ متن به‌صراحت در مقدمه رساله آورده که رساله را از روی متن چاپی‌ آن گزیده و در اینجا به چاپ می‌رساند‌؛ مانند«دوازده‌ امام در فصل‌ الخطاب» (جلد 4) که بخشی از کتاب چاپی فصل‌الخطاب است و یا «مـتن فـارسی نزهة الزاهـد» به کوشش [[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]]  (جلد 6) که‌ بخشی از کتاب نزهةالزاهد است‌ که‌ مصحح محترم این رساله آن را بـه چاپ رسانیده است<ref>ر.ک: همان، ص164</ref>  

نویسنده در مـقدمه دفـتر دوم توضیح داده‌اند که «تصحیح‌ خوب، به پاورقی‌ فراوان‌ نیست» و این مسئله در بررسی رسایل‌ چاپ شده به‌خوبی ‌ ‌نـمایان است که یکدستی در ارائه توضیحات برای‌ رسایل وجود ندارد. بسیاری از رساله‌های چاپ شده تـنها تـوضیحاتی در‌ حـد‌ آوردن نام سوره و شماره آیه قرآنی دارند، برخی از رساله‌ها توضیحات و یادداشت‌های بسیار مفیدی در پاورقی دارند و بـرخی نیز مانند رساله «صد و یک سخن منظوم عادل» به کوشش جویا‌ جهانبخش‌ کـه‌ در آن بسیاری از کلمات‌ فارسی‌ حـرکت‌گذاری‌ شـده‌اند که عجیب است<ref>ر.ک: متن کتاب، جلد 8، ص316-297</ref> دفاتری از این مجموعه در یک بخش به‌ شکل موضوعی تدوین شده‌اند که کاری بسیار شایسته‌ است‌، برای‌‌ مثال دفتر پنجم که هشت رساله نخست آن سفرنامه‌ هستند‌ و از این تعداد پنج رسـاله سفرنامه مکه است و یک رساله درباره کاروانسراهای دوره‌ صفویه به کوشش استاد ایرج افشار است‌. در‌ مجموعه‌ سفرنامه‌های‌ حج آخرین آن‌ها سفرنامه حج [[جعفریان، رسول|رسول جعفریان]]  است که‌ برای مقایسه‌ شیوه سفر در زمـان قـاجاریه با عصر حاضر قابل‌ملاحظه است<ref>ر.ک: اصیلی، سوسن، ص165</ref>

دفتر ششم این اثر نیز مشتمل بر سی رساله کوچک و بزرگ از میراث فارسی و عربی است. در نخستین بخش، شماری از رسایل اعتقادی شیعه آمده که ازنظر تاریخ تطور دیدگاه‌های شیعه اهمیت فراوانی دارند: 1. رساله «المعتمد من مذهب الشیعة الامامیة» تألیف شیخ سدیدالدین محمود بن علی حمصی رازی؛ 2.  «رسالة فی العقیدة» تألیف محقق حلی؛ 3. رساله عقیده تألیف شهید اول<ref>ر.ک: زندیه، حسن، ص38؛ متن کتاب، جلد 6، ص69-11</ref>

معرفی نسخه‌های خطی مجموعه‌های کوچک و شخصی از بخش‌های قابل‌توجه و به‌یادماندنی‌ این‌ مجموعه‌ است، به‌ویژه‌ فهرستی که از نسخه‌های خطی 40 مجموعه کوچک در دفتر پنجم‌ اسـتاد‌ ایـرج‌ افشار‌ نگاشته‌اند<ref>ر.ک: اصیلی، سوسن، ص164</ref>

از مسائل قابل ذکر این مجموعه سلسله خاطرات امین‌الشرع‌ خویی برادر کوچک‌تر‌ میرزا‌ یحیی امام‌جمعه خوی است که از دفتر هشتم تا دفتر دهم در چهار‌ بخش‌ به‌ چـاپ رسـید. ایـن رساله برای‌ آشنایی با مـسائل آذربـایجان در عـصر مشروطه بسیار مفید‌ است‌. به‌طورکلی بـاید گفت این مجموعه بسیار نفیس و باارزش‌ توانست تعداد قابل ملاحظه‌ای رساله کوچک‌ و بـزرگ خـطی فـارسی و عربی را که‌ البته‌ دسترسی به‌ آن‌ها‌ برای‌ همه دانش‌پژوهان میسر نیست‌ در اختیار علاقه‌مندان به آن‌ها قـرار دهد<ref>ر.ک: همان</ref>

در سه مجلد نخست علاوه بـر‌ فـهرست‌ اجمالی مطالب، یک‌ فهرست تفصیلی نـیز‌ درج‌ شده‌ است‌ کـه‌ پیـداست، متولیان انتشار‌ این‌‌ مجموعه خـود، مـتوجه زائد بودن آن شده‌اند و از مجلد چهارم فهرست‌ تفصیلی حذف شده است<ref>ر.ک: همان، ص163</ref> در پایـان جلد دهم فهرست کل ده جلد منتشر شده‌ است‌. در این‌ فـهرست ابتدا نام رساله، سـپس نـام مؤلف و پس‌ازآن‌ نام‌ مصحح ذکـر شـده است<ref>ر.ک: همان، ص164</ref>

در تصحیح رساله‌ها معمولاً از یک نسخه استفاده شده و کمتر شیوه مقابله نسخ‌ به‌‌کاررفته‌ است. گاهی مصحح در مـقدمه‌ نـسخه‌های دیـگر موجود را معرفی کرده است، اما در تصحیح‌ خود‌ از آن‌ها یـاری نگرفته است. تنها نسخه‌ای که به شکل عکسی چاپ‌ شده‌ «کتابچه کلام‌الله‌ و کتب کتابخانه آستان قدس رضوی» از سـال 1272ش اسـت کـه به‌ کوشش دکتر‌ سید‌ محمود‌ مرعشی نجفی در دفتر هشتم بـه چاپ‌ رسیده است. طبیعی است که‌ در‌ چنین مجموعه بزرگی اغلاط چاپی راه یابد که البته می‌توانست کمتر از این بـاشد<ref>همان</ref>