گلستان: تفاوت میان نسخه‌ها

در اهميت اين اثر، همين مقدار كافى است كه اگر بخواهيم ده اثر مهم تاريخ ادبيات ايران را نام ببريم، بدون شك گلستان، يكى از مهم‌ترين آن‌هاست كه در همان دوران نگارش، به اهميتش پى برده شد و خاص و عام آن را به مطالعه گرفتند و پسنديدند و قرن‌هاست در سراسر قلمرو زبان فارسى و بسيارى از كشورهاى اسلامى و غيره آن را به درس مى‌خوانند <ref>دهباشى، على، ص 157</ref>

منظور سعدى از تأليف گلستان، دو چيز بود كه هر دو را به حد كمال، چندان‌كه برتر و بالاتر از آن متصور نيست انجام داد؛ يكى انشاى بليغ‌ترين و شيرين‌ترين نمونه نظم و نثر فارسى در لباسى كه متكلمان را به كار آيد و مترسلان را بلاغت بيفزايد و ديگرى بيان مطالب اخلاقى و مسائل اجتماعى؛ به اين معنى كه در همه ابواب حكمت و فلسفه عملى از تهذيب اخلاق، تدبير منزل و سياست مدن، آنچه را كه براى اصلاح حال مردم و تعليم و تربيت افراد جامعه، نافع و مفيد و متناسب با اوضاع و احوال عصر و زمان خود تشخيص داده است، بيان مى‌كند <ref>همايى، جلال الدين، ص 101</ref>

اين اثر، داراى نثرى است آميخته به شعر، ساده و روان، آهنگين و مسجع. پيش از سعدى نيز نويسندگانى بوده‌اند كه كلام خويش را به سجع مى‌آراستند، اما هيچ‌يك از آنان در اين كار توفيق سعدى را نيافت؛ زيرا سعدى سجع و موازنه را با سادگى كلام توأم كرد و اين كارى است بس دشوار. ديگر نويسندگان براى آوردن سجع و موازنه، از كلمات عربى و گاه از واژگان دشوار آن زبان كمك مى‌گرفتند؛ حال آنكه سجع‌هاى گلستان همه با كلمات ساده و متداول زبان ساخته شده و در كلام او بس طبيعى افتاده است <ref>غلام‌رضايى، محمد، ص 120</ref>

يكى از امتيازات گلستان اين است كه سعدى با تجربه شگرف و باريك‌بينى خاص خويش و با ديد روان‌شناس، جامعه‌شناس و مردم‌شناسى ماهر واقعيات زندگى را مطالعه كرده و بازشناخته و آن‌ها را در گلستان منعكس كرده است <ref>همان، ص 127</ref>

گلستان، تحولى در نثر فارسى به وجود آورد كه دنباله‌اش تا عصر حاضر كشيده شده و هنوز دوره سلطنت ادبى سعدى پايان نيافته است. عجب اين است كه در طول مدت 700 سال، آن همه شعرا و ادباى فاضل كه از شيوه گلستان تقليد كردند، از كتاب «روضة الخلد» مجد خوافى تا «پريشان» قاآنى، تاكنون هيچ‌كس از عهده برنيامده است حتى يك حكايت به شيرينى و پرمغزى گلستان انشاء كند و اگر احيانا ملاحتى در عبارات ايشان يافته شود، همان‌هاست كه عينا از گلستان اقتباس كرده يا نظم و نثر شيخ را حل و عقد كرده‌اند <ref>همايى، جلال الدين، ص 102</ref>

گلستان، سرتاپا، از نظم و نثر فارسى و عربى، به استثناى آيات قرآنى و احاديث نبوى كه در خلال عباراتش به‌ندرت آمده است، باقى هرچه در او هست، ساخته طبع و ريخته خامه تواناى خود شيخ است. برخلاف رسم مؤلفان كه اشعار و كلمات متقدمان را بر سبيل عاريت با نوشته‌هاى خود تلفيق مى‌كنند، سعدى عاريت كس نپذيرفته و آنچه گفته است همه مخلوق طبع سخن‌آفرين خود اوست <ref>همان، ص 102</ref>

انشاء گلستان را از نوع نثر مسجع شمرده‌اند كه معمولا آن را در مقابل نثر مرسل يا آزاد، يكى از دو قسم قرار مى‌دهند، اما حق مطلب اين است كه نثر مسجع، قسم سومى است از كلام ادبى كه حد متوسط و برزخ مابين نظم و نثر است؛ چه از جهت سجع و قافيه، شبيه نظم است و از اين جهت كه مقيد به وزن عروضى نيست، داخل نوع نثر مى‌شود <ref>همان، ص 103</ref>

آخرين باب نيز كه پيرامون آداب صحبت است، بخش بسيار دل‌پذير گلستان مى‌باشد. اين باب، داراى صد و بيست اندرز و حكمت است كه شخص در همه حال از آن بهره‌مند مى‌شود. چنين به نظر مى‌رسد كه شايد بهتر باشد خوانندگان از اين باب آغاز كرده، به پيش روند و ديباچه را در پايان بخوانند <ref>مقدمه و متن كتاب</ref>

«يكى از حكما پسر را نهى همى كرد از بسيارى خوردن كه سيرى مردم را رنجور كند. گفت: اى پدر! گرسنگى خلق را بكشد، نشنيده‌اى كه ظريفان گفته‌اند به سيرى مردن به كه گرسنگى بردن؟ گفت:اندازه نگه‌دار» <ref>غلام‌رضايى، محمد، ص 122</ref>

سعدى استعدادى خدادادى و طبعى روان داشته و در نويسندگى، ذوقى و هنرى سرشار و مقبوليت سخن او سخت در گرو اين نعمت است <ref>همان، ص 122</ref> وى از تجربه نويسندگان پيش از خود بهره فراوان برده است؛ بدين معنى كه ضمن مطالعه آثار گذشتگان، در دقايق و مضايق سخن آنان غور و تأمل كرده و زبان اين آثار را شناخته و دقايق آن را به چشم باريك‌بين خويش نگريسته و به ذهن برنگاشته است و محاسن و معايب آن‌ها را نيز نيك شناخته؛ محاسن را گرفته و معايب را رها كرده و معانى را به نيروى ذوق خدادادى خويش لباسى زيبا از الفاظ پوشانده است <ref>همان، ص 122</ref>

او از آثار نويسندگان پيش از خود، سادگى، اعتدال، ايجاز، سجع، موزون بودن كلام، آميخته بودن نظم و نثر، جاافتادگى كلمات و... را گرفته و از اطناب و درازنويسى، آوردن مترادفات، بازى با الفاظ، تكرار نامتعادل سجع، آوردن لغات غريب و دور از ذهن و استشهاد بيش از حدّ به آيات، احاديث، اشعار و امثال عربى، تصنع، تكلف و صنعت‌بازى، پرهيز كرده است <ref>همان، ص 122</ref>

معمولا نويسندگان، مقدمه كتاب‌هاى خويش را بسى فاضلانه‌تر و متكلفانه‌تر از متن كتاب مى‌نوشته‌اند، اما سعدى حتى در مقدمه گلستان، جانب ايجاز و سادگى را رعايت كرده و هيچ‌گاه لفظ و صنعت‌پردازى را بر مفهوم و معنى غلبه نداده است <ref>همان، ص 123</ref>

سعدى، مسلمان است و متدين، عارف‌مسلك، فرهيخته و مهذّب و بافرهنگ كه فرهنگ پيش از خود را به‌عنوان پشتوانه‌اى براى آثار خويش قرار داده است و از آن به‌طرزى نيكو در آثار خود استفاده برده؛ بدين سبب خواننده فارسى‌زبان، آثار سعدى را آيينه فرهنگ گذشته خويش مى‌بيند و از نظر ذهنى و فكرى و فرهنگى با آن‌ها احساس بيگانگى نمى‌كند. سخن از دين، قرآن، فقه، كعبه، درويش و... گفتن و از حاتم طايى، لقمان حكيم، فريدون، كيخسرو، ضحاك، محمود، اياز و حجاج يوسف نام بردن و ده‌ها نمونه ديگر ازين دست، نمونه‌هاى بارز و ممتازى است بر اين مدعا و اگر نيك بنگريم هيچ جاى گلستان را با فرهنگ گذشته خويش بيگانه نمى‌بينيم؛ به همين سبب فضاى گلستان را فضاى زندگى و جامعه خود مى‌يابيم كه براى ما مأنوس و مألوف است <ref>همان، ص 123</ref>

در زبان فارسى، كمتر شاعر و نويسنده‌اى را مى‌شناسيم كه چون سعدى صاحب طبعى روان و موزون باشد و بر الفاظ مسلّط. تسلّط او بر واژگان آن‌چنان است كه هيچ‌يك از كلمات او را چه در نثر و چه در نظم، نمى‌توان جابه‌جا كرد و هيچ واژه‌اى را نمى‌توان تغيير داد. بسيارى از اشعار او، از نظر مقام كلمات در جمله و ارتباط آن‌ها با يكديگر، هم به لحاظ دستورى و هم به لحاظ معانى و بيان، آن‌چنان مناسب افتاده است كه اگر بيت او را به نثر بنويسيم و نثر او را به نثر امروزى بدل كنيم نيز همان حالت را خواهد داشت <ref>همان، ص 124</ref>

به ديگر سخن، سعدى در ضمن اينكه از نظر الفاظ و طبع و ديگر مسائل صورى شعر، شاعرى بزرگ، چيره‌دست و ماهر است، روان‌شناس، مردم‌شناس و جامعه‌شناس نيز هست و اين ويژگى‌ها را به تجربه و در طول سفرهاى خويش و زندگى با مردم كسب كرده است و در تصنيف گلستان از همه اين خصوصيات بهره گرفته است <ref>غلام‌رضايى، محمد، ص 125</ref>

شاهكارهاى بزرگ ادبى جهان و از جمله گلستان سعدى اين خصوصيت را دارند كه زمان و مكان نمى‌شناسند و از مرزهاى زمانى، مكانى، زبانى و فرهنگى خويش عبور مى‌كنند و به همه زبان‌ها ترجمه مى‌شوند و همگان آن‌ها را مى‌خوانند و بدين گونه مى‌توان گفت كه اين دسته از شاهكارها، اختصاص به قومى خاص ندارند، بلكه از آن همه مردم جهان است. سعدى در گلستان در جنب ساير هنرمندى‌ها و نوآورى‌هاى خويش چنين كارى كرده است <ref>همان، ص 125</ref>

از اين گونه مثال‌ها در گلستان بيش از هر كتاب ديگرى وجود دارد. تعداد ضرب‌المثل‌هايى كه در زبان فارسى از گلستان نشأت گرفته است، به‌نسبت قابل مقايسه با هيچ اثر ادبى ديگرى نيست و همين هنر سعدى، يكى از عوامل شهرت و اعتبار گلستان نزد خاص و عام شده است <ref>همان، ص 127</ref> سعدى انواع جورها و ستم‌هايى را كه پادشاهان جبّار معاصرش به مردم روا داشته‌اند، ديده و لمس كرده است. وقتى خواننده باب «سيرت پادشاهان» را مى‌خواند، بر ظلم و جور، ناصبورى، خشم، دهن‌بينى و ظاهربينى، حرص و آز، متغير بودن اخلاق و ده‌ها صفت زشت ديگر آنان واقف مى‌شود. سعدى، ضمن آنكه اين صفات را باز مى‌نمايد، آنان را نصيحت مى‌كند و ناپايدارى ملك و مؤاخذه قيامت را به آنان يادآور مى‌شود و به عدل و رعيت‌پرورى و مردم‌دارى مى‌خواندشان <ref>همان، ص 127</ref>

ده‌ها نكته باريك ديگر ازين دست در گلستان هست كه اگر جمع شود و پيرامون آن بحث شود، كتابى در آيين ملك‌دارى به دست خواهد آمد كه امروز نيز در حكومت كردن مى‌توان از آنها سود جست <ref>همان، ص 128</ref> يكى از مسائل بسيار مهمى كه سعدى در آثار خود و از جمله در گلستان بدان پرداخته و باعث اعتبار و شهرت جهانى اين كتاب شده و از اركان فكر سعدى مى‌باشد، انسان‌دوستى است <ref>همان، ص 128</ref>

سعدى با نظرى تيزبين و با ديد جامعه‌شناس، روان‌شناس و مردم‌شناسى ماهر و نكته‌سنج، هيچ گوشه‌اى و زاويه‌اى از زواياى زندگى مردم را از نظر دور نداشته و در استعمال الفاظ، تركيبات، تمثيلات و مضامين از زندگى مردم روزگار خويش الهام گرفته است و نكاتى كه در گلستان، در زمينه‌هاى مختلف بيان كرده است، همه دليلى روشن و برهانى قاطع است بر اين مدعا و هركس بخواهد به وسعت و عمق اين مسائل پى ببرد، او را چاره‌اى نيست جز آنكه به آثار سعدى مراجعه كند كه: «آفتاب آمد دليل آفتاب» <ref>همان، ص 129</ref>