شرح دعاء الصباح: تفاوت میان نسخه‌ها

اين كتاب، دومين اثر [[سبزواری، هادی|حكيم سبزوارى]]، پس از كتاب مفصّل «شرح الأسماء» در باب شرح دعاهاى مأثور مى‌باشد كه نويسنده در هفده رمضان 1267ق آن، را به پايان برده و خود بر آن حاشيه زده است <ref>مقدمه مصحح، ص هفت</ref>

كتاب با مقدمه مصحح آغاز شده است. اين دعا كه به «مفتاح الفلاح و مصباح النّجاح» موسوم مى‌باشد، به [[امام على(ع)]] منسوب بوده و از شروح متعدّدى كه بر آن نوشته‌اند و صاحب «[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]» ذيل عنوان «شرح دعاى صباح» ذكر كرده است، برمى‌آيد كه همواره اين دعا مورد توجّه علما بوده است. نويسنده، متن دعا را بر اساس نسخه تصحيح‌شده «[[بحار الأنوار]]» مجلسى آورده است <ref>مقدمه مصحح، ص چهار</ref>

نويسنده در اين كتاب، دعاى صباح را به فقراتى تقسيم كرده است و در شرح هر فقره، معمولا به نكات ادبى، به‌خصوص از لحاظ لغوى، معانى، بيان و بديع توجه خاص كرده و سپس به شرح ظاهر عبارت و آنگاه اغلب به تأويل و باطن عبارت مى‌پردازد <ref>همان، ص هفت</ref>

نسخ مورد استناد نويسنده، چهار نسخه بوده است، اما در جريان تصحيح، هيچ‌يك از آن‌ها - كه به گفته وى، همه به‌جز يكى معتبرند - اصل قرار داده نشده، بلكه آنچه به نظر مصحّح درست بوده، در متن آمده و اختلاف نسخ كه بسيار اندك است، در پاورقى ذكر شده است <ref>همان، ص ده</ref>

در مواردى كه مؤلّف از كتاب ديگران نقل كرده است، تا حدّى، در تصحيح متن، از مصادر اصلى نيز استفاده شده و در چنين مواردى كلمات انتخابى بين [] آمده است. متن فقرات دعا با حرف «ف» و شماره مسلسل، بين () و با حروف سياه مشخص شده است <ref>همان</ref>

تعليقات مصحّح با حروف نازك و تعليقات و حواشى مؤلف، با حروف سياه و كلمه «منه» در آخر هر تعليقه از يكديگر متمايزند <ref>همان، ص يازده</ref>

تنظيم فهرست‌هاى مختلف، شكل‌دار كردن عبارات متن دعا، آيات و احاديث و بسيارى از كلمات متشابه و مشكل، بيان معانى لغات دشوار و غير مأنوس، ذكر مآخذ احاديث و مطالب منقول از ديگران تا حد امكان، رعايت قواعد جديد كتابت و اصول نقطه‌گذارى، از جمله كارهاى انجام‌شده توسط مصحح مى‌باشد <ref>همان</ref>

نويسنده، به تناسب فقرات دعا، مسائل و موضوعات فلسفى، كلامى و عرفانى را طرح كرده و با استفاده از آيات، روايات، اشعار فارسى و عربى و كلمات و عبارات بزرگان، به بحث و نقد آراء پرداخته است <ref>مقدمه مصحح، ص 8</ref>

وى در اين كتاب نيز مانند «شرح الأسماء»، بيش از كتب درسى مثل شرح منظومه منطق و حكمت، مجال بحث و تحقيق و نقد نظريات و تعرّض به آراء ديگران دارد و با وجود اين، چون بناى خود را در اين كتاب به اختصار گذاشته - هر چند در مواردى اين بنا را بر هم مى‌ريزد - خواننده را براى اطلاعات بيشتر به كتاب «شرح الأسماء» ارجاع داده است <ref>همان</ref>

مهم‌ترين مباحث فلسفى، كلامى و عرفانى كه در اين كتاب به آن‌ها پرداخته شده، عبارت است از: مباحث مربوط به فلك (فقره 5)، راه‌هاى خداشناسى (فقره 7)، اقسام اتّحاد و مجانست و تنزّه حق تعالى از آن (فقره 8)، كيف و اقسام آن (فقره 9)، خواطر (فقره 10)، اتّحاد عاقل و معقول (فقره 10)، رؤيت خداوند از نظر معتزله و اشاعره (فقره 11)، علم حق تعالى به خود و به ماسوا (فقره 12)، ربط حادث به قديم (فقره 16)، عصمت انبياء (فقره 20)، فتح (فقره 21)، نفس و اطلاعات آن (فقره 28)، ملائكه، جنّ و شيطان (فقره 28)، كشف و اقسام آن (فقره28)، گناه (فقره 30)، مغالطات (موازين شيطان و اشاره‌اى به موازين رحمان) (فقره 31)، فقر و معانى آن (فقره 39)، اراده و مشيت (فقره 45)، قدرت از نظر متكلّمان و حكيمان (فقره 49)، خير و شرّ (فقره 51)، عموميت قدرت خداوند (فقره 52)، فرق نور حسّى و نور وجود (فقره 62)، غايت و غرض از ايجاد (فقره 62)، وعاء موجودات و بقاء زمانى و دهرى و سرمدى (فقره 67) و موت و فناء (فقره 68) <ref>همان</ref>

كيفيت ورود و خروج مؤلف نسبت به مطالب مذكور، تقريبا نزديك به «شرح الأسماء» است و گذشته از بعض اختلافات، مى‌توان گفت در بسيارى موارد آنچه در اين كتاب آمده، مختصر «شرح الأسماء» است <ref>همان</ref>

وى در اين كتاب نيز كه از آخرين تأليفات او است، از نظر مشى كلّى و خط فكرى، در مسير حكمت متعاليه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدر المتألهين]]  حركت مى‌كند؛ هرچند كه او يك پيرو صرف نيست، بلكه يك حكيم صاحب‌رأى و مستقل است <ref>همان، ص نه</ref>