تاریخ معالم المدينة المنورة قديماً و حديثاً: تفاوت میان نسخه‌ها

در مقدمه سلمان بن عبدالعزيز، به موضوع كتاب اشاره شده است <ref>كتاب، ص 7</ref>

نويسنده در مقدمه، به بيان جايگاه و اهميت شهر مدينه پرداخته است <ref>مقدمه مؤلف، ص 11</ref>

#اولين قول كه نويسنده آن را صحيح‌ترين اقوال دانسته، روايتى به نقل از عبدالله بن عباس مى‌باشد. بنا بر اين قول، زمانى كه مردم پس از طوفان نوح(ع) از كشتى پياده شدند، به سمت بابل حركت نمودند و از ميان آنها، فرزندان عبيل به سمت مدينه حركت كردند. وجه تسميه مدينه به يثرب نيز به دليل اولين سكنه آن كه يثرب بن عبيل بن عوض بن ارم بن سام بن نوح(ع) بود، دانسته شده است <ref>متن كتاب، ص 21</ref>

#اولين ساكن مدينه بعد از طوفان، يثرب بن قانية بن مهلابيل بن ارم بن عبيل بن عوض بن ارم بن سام بن نوح(ع) بوده است <ref>همان، ص22</ref>

#اولين سكنه آن، قومى به نام «صعل و فالج» بودند كه به علت فسق و فجورشان، به عذاب الهى مبتلا گرديدند <ref>همان، ص 23</ref>

#اولين سكنه آن بعد از طوفان، اقوام بنو هيف، بنو مطر و بنو ازرق بودند كه در منطقه‌اى مابين «مخيض» (كوه بزرگى در جنوب غربى منطقه العيون، در شمال غربى منطقه الجرف و مشرف بر سرزمين البيداء) تا «غراب الضائله» (معروف به جبل الحبشه، واقع در جنوب غربى الجرف، مشرف بر البيداء و الجرف) تا «القصاصين» (در ناحيه منطقه البركه) تا طرف احد، سكونت داشته و آثارشان هنوز هم باقى است <ref>همان، ص 23</ref>

#عمالقه به چند دسته تقسيم شده و در سرزمين‌هاى شام، مكه مكرمه، حجاز در حدود يمن و مدينه منوره ساكن شدند <ref>همان، ص 24</ref>

چگونگى آمدن قبايل اوس و خزرج به مدينه، اسامى مدينه از جمله «الدار» و «الايمان»، اصل اوس و خزرج و منازل آنها در مدينه، از ديگر مطالب اين باب مى‌باشد <ref>همان، ص 41 - 45</ref>

در باب دوم، تاريخ مدينه در عهد پيامبر(ص)، چگونگى تشريف‌فرمايى ايشان به اين شهر، اهم حوادث هجرت و سيره آن حضرت با توجه به آيات قرآن كريم، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است <ref>همان، ص 57 - 67</ref>

در باب سوم، به تاريخ ساخت مسجد نبوى و اضافات و زيادات آن در عصور مختلف، از جمله در زمان پيامبر(ص)، خليفه دوم، خليفه سوم، وليد بن عبدالملك، مهدى بن منصور، سلطان قايتباى، سلطان عبدالمجيد خان عثمانى و توسعه آن در زمان آل سعود، اشاره گرديده است <ref>همان، ص 77 - 115</ref>

باب چهارم، به تشريح موقعيت مساجد مدينه و اتفاقات خاص يا رواياتى كه در مورد آنها وارد شده، اختصاص يافته است. اين مساجد، عبارتند از: مسجد غمامه، مسجد سيده فاطمه، مسجد مالك بن سنان، مسجد بلال بن رباح مؤذن پيامبر(ص)، مسجد عسكر، مسجد سقيا، مسجد منارتين، مسجد عروه، مسجد ذى الحليفه يا مسجد شجره يا مسجد احرام يا مسجد ابيار على(ع)، مسجد معرس، مسجد مغسله يا مغيسله يا مسجد بنى دينار، مسجد وادى يا مسجد عاتكه، مسجد بنات النجار، مسجد قباء، مسجد مشربه أم ابراهيم، مسجد بنى ظفر يا مسجد بغله يا مسجد مائده، مسجد فضيخ، مسجد شمس، مسجد مصبح، مسجد عرفات يا مسجد عمره، مسجد طريق سافله يا مسجد ابوذر غفارى يا مسجد سجده، مسجد اجابه يا مسجد بنى معاويه، مسجد سبق، مسجد رايه يا مسجد ذباب، مسجد درع يا مسجد شيخين، مسجد قبلتين و... <ref>همان، ص 133</ref>

در باب پنجم، به برخى از اماكن و خانه‌هاى باستانى معروف در مدينه، اشاره گرديده است كه عبارتند از: خانه ابوايوب انصارى، خانه عمر بن خطاب كه دار القضاء ناميده مى‌شد، خانه خالد بن وليد، خانه عبدالله بن عمر، خانه مروان بن حكم، خانه حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى‌طالب، خانه جعفر صادق، خانه عثمان بن عفان، خانه ابوبكر و خانه ريطه دختر عباس سفاح <ref>همان، ص 231</ref>

در باب ششم، به قصرهاى باستانى معروف در مدينه پرداخته شده است. هريك از اين قصور، به نام شخص يا قبيله‌اى معروف هستند، مثل: قصر اسماعيل بن وليد، قصر بنى جديله، قصر خل، قصر بنى يوسف، قصر ابراهيم بن هشام، قصر هشام بن عبدالملك، قصر عنتر، قصر عروة بن زبير، قصر عاصم بن عمرو بن عمر بن عثمان بن عفان، قصر عنبسة بن عثمان بن عفان و قصر سعيد بن العاص <ref>همان، ص 243</ref>

در باب هفتم، 23 حلقه از چاه‌هاى باستانى معروف مدينه نام برده شده است، مثل بئر اريس يا بئر خاتم يا بئر نبى(ص)، بئر غرس، بئر رومه، بئر بضاعه، بئر بصه و... <ref>همان، ص 251</ref>

در باب هشتم، از دره‌هاى مشهور مدينه سخن به ميان آمده است، همچون وادى عقيق، وادى بطحان، وادى رانوناء، وادى مذينيب، وادى مهزور و وادى قنات <ref>همان، ص 283</ref>

چشمه شهداء و چشمه زرقاء يا چشمه ازرق، دو چشمه معروف در مدينه هستند كه موقعيتشان در باب نهم، تشريح گرديده است <ref>همان، ص 297</ref>

در باب دهم، به پشته‌هاى (راه‌هاى سربالا در كوه كه دشوار باشد) معروف مدينه پرداخته شده است كه عبارتند از: پشته وداع، پشته عثعث و پشته شريد <ref>همان، ص 309</ref>

در باب يازدهم، از كوه‌هاى معروف مدينه همچون كوه أحد، كوه سلع يا ثواب، كوه سليع، كوه ثور و... سخن رفته است <ref>همان، ص315</ref>

در باب‌هاى دوازدهم، سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم به ترتيب از سنگستان‌ها، اماكن تاريخى متفرقه در نقاط مختلف مدينه، ديواره‌هاى مدينه و امرا و حكام مدينه از عهد نبوى تا حال حاضر نام برده شده است <ref>همان، ص 371</ref>