الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة: تفاوت میان نسخه‌ها

اصل کتاب در سه بخش تاریخ حلب، دمشق و الجزیزه، در فاصله سال‌های 671 تا 682ق نوشته شده است. کتاب حاضر که بخش سوم آن و دربردارنده تاریخ الجزیره و مشتمل بر دو قسم می‌باشد، توسط دومینیک سوردل فرانسوی تحقیق و به کوشش یحیی زکریا عباره چاپ شده است<ref>ر.ک: روح بخشان، ج4، ص77</ref>

اثر حاضر، چنان که بروکلمان ضبط کرده است، نه فقط از اهم کتاب‌های ابن شداد، که از مهم ترین منابع تاریخ و جغرافیای سرزمین‌های شمالی اسلام در قرن 7ق/13م است و برخلاف آنچه از نامش برمی آید، تنها به ذکر امیران دو منطقه جزیره و شام نپرداخته، بلکه حاوی نکات تاریخی و جغرافیایی بسیار است که اختصاص به امرا ندارد<ref>همان، ص78</ref>

انگیزه تألیف کتاب، بیش از آنکه ستایش و تمجید از سلاطین زمان باشد، نشان از علاقه به زادگاه و زنده کردن یاد و نام بزرگان و حوادث تاریخی مربوط به آن شهر خاص دارد<ref>ر.ک: غفرانی، علی، 1380، ص269-270</ref>

و...<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج3، ص29-35</ref>

در مقدمه محقق، ابتدا زندگی نامه مفصلی از نویسنده ارائه گردیده و سپس، به موارد زیر اشاره شده است: منابع مورد استفاده نویسنده در تدوین کتاب، اطلاعات کلی پیرامون جغرافیا و تاریخ شام و الجزیره، ساختار و محتوای کتاب، اهمیت و جایگاه آن، نسخ خطی موجود از آن و اقدامات تحقیقی صورت گرفته در آن<ref>ر.ک: همان، ص7-46</ref>

نویسنده در مقدمه، به بحث پیرامون جغرافیای شام و الجزیره پرداخته و حدود و ثغور و طبیعت آن را تشریح نموده و سپس، با استفاده از اقوال جغرافی دانان و مورخان، سبب تسمیه این ناحیه به الجزیره را بیان نموده است<ref>ر.ک: همان، ص46</ref>

باب اول، دربردارنده حدود و ثغور دیار «مضر» در جنوب شرقی الجزیره و تشریح موقعیت شهرهای آن می‌باشد<ref>ر.ک: همان</ref>

در باب دوم، به توضیح موقعیت جغرافیایی دیار «ربیعه» در جنوب غربی الجزیره و تشریح موقعیت شهرهای آن پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان</ref>

در باب سوم، موقعیت جغرافیایی دیار «بکر» و مهم ترین شهرهای آن، تبیین گردیده است<ref>ر.ک: همان</ref>

ابن شداد در این کتاب، بیشتر به مسائل جغرافیایی و عمرانی و محدوده فرمانروایی و نفوذ ایوبیان و جنگ‌ها و فتوحات آنان توجه کرده، اما گاه اطلاعاتی از بلاد مجاور با ایوبیان نیز به دست داده است. بیشتر مطالب کتاب، درباره ساخت مساجد، حمام‌ها، پل‌ها و دیگر مظاهر عمرانی و شهری است<ref>ر.ک: غفرانی، علی، 1380، ص272</ref>

در خلال مباحث مذکور، نویسنده در هریک از این ابواب، در ضمن فصول مختلف، به ذکر شرح حال و سرگذشت امرا، فروانروان، اعیان، اقوام، قبایل و شعوب مختلف از جمله عرب، فارس، کرد، ارامنه، یونانی، رومی، سلاجقه، خوارزمی و... که در هریک از این موقعیت‌های جغرافیایی می‌زیسته‌اند، پرداخته است و سرگذشت هریک را، توضیح داده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج3، ص46</ref>

نویسنده در بیان مطالب، به ذکر مهم ترین وقایع و اتفاقاتی پرداخته که در این شهرها، از زمان فتح الجزیره در عصر خلیفه دوم، به دست عیاض بن غنم، در سنه هفدهم هجری تا زمان تألیف کتاب در سال 679ق (چهار سال پیش از مرگ مؤلف) پرداخته است<ref>ر.ک: همان، ص46-47</ref>؛ وقایع و اتفاقاتی همچون: قیام حمدانیان و خروج آن‌ها از تحت خلافت بنی عباس، جنگ‌های طولانی میان حمدانیان و حکومت مرکزی، چگونگی تصرف شهر حران توسط ثابت بن سابق نمیری و سپس به حکومت رسیدن فرزندان وی و تسلط شرف الدوله مسلم بن قریش عقیلی بر آنان و...<ref>ر.ک: همان، ص48</ref>

#این اثر، مانند کتاب «زبدة الحلب» ابن ندیم (660ق) به شیوه تاریخ نگاری محلی تألیف شده و اساس کار نویسنده همانند ابن ندیم، ذکر تاریخ حلب و دمشق و شهرهای جزیره بوده است. از آن نظر که در عصر مؤلف، این شهرها در قلمرو ایوبیان بودند، می‌توان گفت که این کتاب، تا حدودی رنگ تاریخ نگاری دودمانی دارد<ref>غفرانی، علی، 1380، ص267</ref>

#این کتاب، همان گونه که از نامش پیداست، ترکیبی از تاریخ و جغرافیاست و مطالب جغرافیایی درباره شهرهای شام و جزیره و حوادث تاریخی مربوط به این دو منطقه وسیع، بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که اماکن، ابواب، قلعه‌ها، مسجدها، مزارات، خانقاه‌ها، رباطها، مدارس، حمام‌ها، نهرها و پل‌های شهرهای مورد بحث، ذکر شده است. همچنین در بحث تاریخی به نام سازندگان بناها، ویران کنندگان و تعمیرکاران آنها، امیران شهرها، علما و متولیان مدارس اشاره شده است<ref>همان، ص266</ref>

#در این کتاب، مطالبی دیده می‌شود که از منابع قدیم تر اقتباس شده است که اکنون مفقود شده‌اند<ref>همان، ص273</ref>

#اثر حاضر، به سبب دسته بندی فعالیت‌های عمرانی ایوبیان در دمشق و حلب، در نوع خود منحصربه فرد است؛ زیرا غالب مورخان قرن‌های 5 و 6ق، به حوادث سیاسی و نظامی توجه کرده و از ذکر فعالیت‌های عمرانی و ساختمانی به صورت جدا از حوادث سیاسی، غفلت کرده‌اند، اما ابن شداد فعالیت‌های عمرانی را به صورت جداگانه ذکر کرده است<ref>ر.ک: همان</ref>

در پاورقی‌ها به توضیح برخی عبارات و اشاره به اختلاف نسخ پرداخته شده است<ref>ر.ک: پاورقی، ج1، ص119</ref>