الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة: تفاوت میان نسخه‌ها

در ابتداى كتاب، سه مقدمه به قلم محمدرضا مظفر، ناشرين و مؤلف آمده است. متن اثر مشتمل بر 4 سفر است كه در نه جلد تنظيم شده است. هريك از اسفار در ضمن چند «مرحله، فن، موقف يا باب» مشتمل بر فصولى بيان شده است. در صدر صفحه متن اسفار و در ذيل آن تعليقه‌هاى تعدادى از فلاسفه بزرگ ذكر شده است. برخى از اساتيد تنها بر بخشى از كتاب تعليقه زده‌اند؛ مثلاً آقا على مدرس و مولى محمد اسماعيل خواجوى تنها بر سفر نفس تعليقه زده‌اند <ref>مقدمه ناشرين، صفحه ث</ref>.

ساختار كتب حكمت متعاليه، با ساختار آثار فلسفى مشائى و اشراقى تفاوت اساسى دارد. برخلاف متون مشائى، در متون حكمت متعاليه از رياضيات و طبيعيات بحث نمى‌شود. اگرچه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] در جلد پنجم اسفار به‌اختصار گريزى به طبيعيات زده است، اما اين مباحث نه به‌نحو مستقل، بلكه صرفاً به‌مناسبت بحث از مراتب كلى وجود طرح گرديده است. پيش از [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]]، مبحث نفس جزئى از مباحث طبيعيات را تشكيل مى‌داد، اما وى آن را از طبيعيات جدا كرده و به مباحث الهيات به معنى اخص ملحق ساخته است. سير مباحث فلسفى در اين كتاب چنان است كه گويى همه مجلدات آن به‌مثابه مقدمه‌اى براى دو جلد آخر؛ يعنى هشتم و نهم در نظر گرفته شده‌اند كه به ترتيب به دو مبحث «معرفة النفس» و «معاد» اختصاص دارند <ref>محمدزاده، رضا، ص214-213</ref>.

علامه مظفر در مقدمه‌اش بر كتاب ابتدا به توصيف جايگاه علمى نويسنده پرداخته است. وى [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] را از بزرگ‌ترين فلاسفه الهى دانسته كه قرن‌ها بايد بگذرد تا فرزانه‌اى مانند او ظهور يابد. او مدرّس درجه اول مكتب فلسفى الهى در سه قرن اخير در بلاد شيعه است <ref>ر.ك: مقدمه مظفر، صفحه ب</ref>. وى سپس كتاب اسفار را در رأس تمامى كتب فلسفه قديم و جديد و مادر تمامى تأليفات او دانسته است؛ چراكه هر كتابى يا رساله‌اى كه پس از آن تأليف كرده، برگرفته از عبارات آن كتاب است <ref>همان، صفحه «ب» و «ز»</ref>. در ادامه به ذكر شرح حال صدرا پرداخته و زندگى‌اش را در سه مرحله توضيح داده است <ref>همان، صفحه د - ز</ref>.

«حكمت متعاليه»، عنوان نظام فلسفى صدرالدين محمد شيرازى، مشهور به [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] و [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهين]] است. [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] در هيچ‌يك از آثارش اين نام و همچنين نام ديگرى را براى اشاره به نظام فلسفى خود به كار نبرده، بلكه آن را در نام‌گذارى مهم‌ترين اثر مكتوب فلسفى‌اش، «الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة» به كار برده است. اما اين كتاب نيز، كه پس از او مشهورترين اثر او شناخته شده، به «اسفار اربعه» معروف است و كمتر كسى از آن با نام الحكمة المتعالية ياد مى‌كند. استفاده از اين تعبير بعد از او، صرفاً براى اشاره به نظام فلسفى وى، متداول شده است. گفتنى است كه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] در كتاب «الشواهد الربوبية»، علاوه بر «الأسفار الأربعة» از كتاب ديگر خود به نام «الحكمة المتعالية» نيز ياد كرده است. به نظر [[آشتیانی، جلال‎‌الدین|سيد جلال‌الدين آشتيانى]]، كتاب اخير همان كتاب ناتمام «المسائل القدسية» است <ref>ر.ك: فنا، فاطمه، ص774</ref>.

#منابع ظاهرى و به يك معنا تاريخى و آنچه در تاريخ جلوه‌گر شده است. در بررسى اين قسم از منابع بايد به اين نكته توجه داشت كه مراد از تأثير آنها در پيدايش و شكل‌گيرى حكمت متعاليه لزوماً به اين معنى نيست كه همه آنها مستقيماً و كاملاً در سياقى موافق با انديشه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] مؤثر بوده‌اند. ازاين‌رو، به‌استثناى منابع قرآنى و حديثى، او اظهار مى‌دارد كه پس از مطالعه وسيع و درازمدت آثار پيشينيان و معاصرانش، به بررسى و نقد سره از ناسره افكار و روش آنها پرداخته و گاه به تعبير خود او، به تخريب و آنگاه بازسازى و دفاع از آنها مبادرت كرده است. برخى ديگر از منابع نيز به‌منزله مواد و عناصر اصلى، با انديشه‌ها و تأملات خاص [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]]صورت جديدى به خود گرفتند و در بنيان نهادن حكمت متعاليه استفاده شدند <ref>ر.ك: همان، ص775</ref>.

نوآورى‌هاى حكمت متعاليه را از دو جنبه مى‌توان بررسى كرد: يكى، عرضه راه‌هاى جديد براى حل برخى از مسائلى كه ميان انديشمندان مسلمان درباره آن منازعه بوده است و ديگرى، طرح مسائل جديد و نظريه‌پردازى درباره آنها. از آنجا كه زيربنا و بنيان حكمت متعاليه را علم وجود تشكيل مى‌دهد، بالطبع نوآورى‌هاى آن را كه در واقع مبانى و مبادى اين مكتب بشمار مى‌روند، حول وجود و مسائل مرتبط با آن بايد جست. گرچه نقطه آغازين ساير سيستم‌هاى فلسفى نيز وجود و شناخت آن است، اما براى نخستين بار در نظام صدرايى اين پرسش مطرح شد كه وجود با اين همه وسعت و شمول بى‌نظيرش چگونه ممكن است كه يك مفهوم صرف باشد كه خارج از ذهن عينيت و اصالتى ندارد. نظريه اصالت وجود پاسخ مبتكرانه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] به اين پرسش است كه در خلال سخنان حكماى پيش از او مانند [[ابن سینا، حسین بن عبدالله|ابن سينا]] و پيروانش نيز اين قول را مى‌توان يافت. اما تصريح و تأكيد بر اهميت آن در حكمت متعاليه صدرايى به‌نحوى كه راه‌گشاى حل بسيارى از معضلات فلسفى و كلامى شده بى‌سابقه است. برخى از مهم‌ترين نوآورى‌هاى اساسى ديگر در حكمت متعاليه عبارتند از: تشكيك وجود، وحدت وجود، تقسيم وجود به نفسى، رابطى و رابط، امكان فقرى، اتحاد عقل و عاقل و معقول، حركت جوهرى، تبيين فلسفى جديد درباره زمان و اينكه آن بعد چهارم است، نظريه جسمانية الحدوث و روحانية البقاء بودن نفس، قاعده بسيط الحقيقة، قاعده النفس في وحدتها كل القوى، اثبات فلسفى عالم خيال منفصل و مجموعه آراى مربوط به معادشناسى <ref>همان، ص779</ref>.

#«ن»: آقا على بن جمشيد نورى اصفهانى (متوفى 1246ق). وى يكى از بزرگ‌ترين شارحان حكمت متعاليه. او حكمت و عرفان را از حكيم آقا محمد بيدآبادى (1192ق) فراگرفت و خود در طول پنجاه سال با همتى والا و تتبّعى ژرف به تدريس فلسفه و عرفان همت گماشت. او در احياى فلسفه و به‌خصوص حكمت صدرايى سهمى بسزا دارد و از ميان معاصران او كسى به اهميت وى در اين زمينه سراغ نمى‌توان گرفت <ref>ر.ك: ناجى اصفهانى، حامد، ص62</ref>.

#«س»: ملا هادى بن مهدى سبزوارى (متوفى 1289ق). تعليقات و حواشى سبزوارى كه به زبان عربى نوشته از آثار پرارزش اوست. سبزوارى به‌گونه‌اى منظم و مرتب تمام متن اسفار به‌استثناى بخش طبيعيات و مباحث جواهر و اعراض را طى تدريس متن، حلاجى كرده و بر آنها حاشيه نوشته است. اين حواشى پيش از اين به خط خود حكيم به‌تمام و عيناً با متن اسفار به طبع سنگى رسيده است <ref>ر.ك: امين، سيد حسن، ج9، ص74</ref>.

#«م»: آقا على مدرس زنوزى (متوفى 1307/1310ق). وى فرزند فيلسوف بزرگ [[زنوزی، عبدالله بن بیرمقلی باباخان|ملا عبدالله زنوزى]] است. آقا على مدرس را آقا على حكيم و حكيم مؤسس هم خوانده‌اند. وى در فسلفه صرفاً به تقرير و تدريس آنچه گذشتگان گفته بودند نمى‌پرداخت؛ قريحه‌اى نقاد و ابتكارى و روشى تحقيقى و تأسيسى داشت و در جستجوى راه‌حل‌هاى تازه براى مشكلات فلسفه بود؛ كارى كه در حكماى متأخر كمتر به آن برمى‌خوريم <ref>دائرةالمعارف تشيع، ج1، ص128-127</ref>.

#:مدرس زنوزى درعين‌حال كه بسيارى از مبانى و تحليل‌هاى [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]]را از قبيل حركت جوهرى، حدوث جسمانى نفس، تفاوت عالم دنيا و آخرت و مانند آنها مى‌پذيرد، ولى نظريه او را از يك‌سو و نظريه اشاعره را از سوى ديگر باطل اعلام مى‌كند. علت بطلان نظريه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] اين است كه وى بدن دنيوى را به‌طور كلى از درجه اعتبار عود معاد ساقط كرده است؛ چراكه نزد او بدن‌هاى اخروى مجرد از ماده هستند و تنها داراى صورت‌هاى امتدادى هستند. اين نظريه با ظاهر شرع نمى‌سازد. همچنين بطلان نظريه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]] بر اين امر استوار است كه طبق نظر وى «اين همانى» بدن اخروى با بدن دنيوى از هم گسسته شود و بدن اخروى غير بدن دنيوى بشمار نيايد؛ در اين صورت ممكن است گفته شود اين نظريه با آيات و روايات سازگار نيست؛ اما اگر نظريه وى بيانگر اين مطلب باشد كه بدن اخروى همان بدن دنيوى است و «اين همانى» بين آن دو محفوظ و تغيير و تفاوت تنها در مواد آنها پديد آمده است، مانند تغيير و تحول در بدن مادى دنيوى از اوان كودكى به نوجوانى و از آن به بزرگ‌سالى و پيرى كه در اين ايام و مراحل، مواد بدن چندين بار كاملاً تحول يافته، ولى درعين‌حال «اين همانى» بدن در تمام اين ايام محفوظ مانده و هيچ مشكلى در آن پديد نيامده است، در اين فرض نظريه مزبور با آيات و روايات تنافى نداشته و اشكال يادشده بى‌اساس خواهد بود <ref>اكبريان، رضا و عارفى شيرازى، محمداسحاق، ص47-40</ref>.

#«ل»: علامه اسماعيل بن ملا سميع اصفهانى (متوفى 1277ق). وى از علما و مدرسان معروف فلسفه، معاصر آخوند [[نوری، علی بن جمشید|ملا على نورى]] حكيم متوطن اصفهان (متوفى 1246ق) بود و على التحقيق پيش از [[نوری، علی بن جمشید|ملا على نورى]] فوت شده و تاريخ وفاتش ظاهراً حوالى 1243ق، سه سال قبل از نورى است. اينكه حاجى سبزوارى متوفى 1289ق در شرح حال خودش نوشته كه در ايام اقامت اصفهان چند سال نزد ملا اسماعيل اصفهانى درس حكمت و كلام مى‌خوانده و بعد از وفات او به خدمت استاد كل آخوند [[نوری، علی بن جمشید|ملا على نورى]] پيوسته و حدود سه سال هم نزد وى تلمذ كرده، ظاهراً مقصودش همين محمداسماعيل است <ref>همايى، جلال، ص127-126</ref>. البته بسيارى از تعليقات كتاب با نام «اسماعيل» آمده است <ref>ر.ك: جلدهاى چهارم و پنجم</ref>.

#«ه»: محمد بن معصوم‌على هيدجى زنجانى (متوفى 1349ق). وى اگرچه بر منظومه سبزوارى تعليقه زده است، اما در جايى به تعليقات او بر اسفار اشاره نشده و در كتاب هم تعليقات او مشاهده نشد. اما از سوى ديگر تعليقات اندك از [[جلوه، ابوالحسن|ميرزا ابوالحسن جلوه]] (متوفى 1314ق) يا تعليقه‌هايى از فتحعلى خويى مشاهده گرديد <ref>جلد چهارم، صفحات 76، 24، 36 و 44</ref>.

#«ط»: [[طباطبایی، محمدحسین|سيد محمدحسين طباطبايى]] (متوفى 1402ق). معرفت‌شناسى در فلسفه اسلامى تا زمان [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملا صدرا]]يك مسئله فلسفى بشمار نمى‌رفت... تا اينكه وى در مبحث عقل و معقول «اسفار» (جلد سوم) بر مسئله فلسفى بودن علم و ادراك، برهان اقامه كرد و به توجيه فلسفى آن پرداخت. اين امر باعث شد كه فيلسوفان نوصدرايى و در صدر آنها [[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبايى]] درصدد برآيند كه مجموعه مباحث مربوط به علم و ادراك را به شاخه مستقلى تبديل كنند. اختصاص چهار مقاله از مجموعه مقالات كتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم»، كه بسيارى از ابتكارات [[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبايى]] هم در ضمن آنها بيان شده است، دلالت بر آنچه گفتيم دارد <ref>ر.ك: على‌زاده، بيوك، ص30-29</ref>. علامه در تعليقات خود بر اسفار مى‌نويسد: اينكه در علوم برهانى فقط از اعراض ذاتى موضوع بحث مى‌كنند، صرفاً يك اصطلاح و يك قرارداد نيست، بلكه مطلبى است كه مقتضاى بحث‌هاى برهانى در علوم برهانى است؛ همان‌گونه كه در كتاب برهان از منطق تبيين شده است <ref>صفدرى نياك، مرتضى، ص51</ref>.

[[طباطبایی، محمدحسین|علامه طباطبايى]] معاد جسمانى را مانند حكيم زنوزى از طريق لحوق ابدان به نفوس تصوير مى‌كند، نه تعلق نفوس به ابدان؛ پس بى‌شك در اين مسئله هيچ تفاوتى بين سخنان علامه و زنوزى نيست <ref>اكبريان، رضا و عارفى شيرازى، محمداسحاق، ص51</ref>.

اين كتاب اولين بار در سال 1282ق در ايران در چهار مجلد، چاپ سنگى شده است <ref>مقدمه مظفر، صفحه ف</ref>.