۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
دستور الكاتب في تعيين المراتب: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'مولف' به 'مؤلف '
جز (جایگزینی متن - 'تاليف' به 'تألیف') |
جز (جایگزینی متن - 'مولف' به 'مؤلف ') |
||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
فرمان تألیف كتاب را خواجه غياث‌الدين محمد رشيدى وزير سلطان ابوسعيد به | فرمان تألیف كتاب را خواجه غياث‌الدين محمد رشيدى وزير سلطان ابوسعيد به مؤلف داد. اما آنچنان كه خود مى‌گويد: «به واسطه كثرت اشتغال و تعاقب موانع ميسر نشد» و سرانجام كتاب در عهد سلطان اويس جلايرى نوشته و به سلطان عرضه مى‌شود. | ||
== ساختار == | == ساختار == | ||
| خط ۵۱: | خط ۵۱: | ||
كتاب، مشتمل بر «يك مقدمه، دو قسم و خاتمه»، تشكيل شده است. | كتاب، مشتمل بر «يك مقدمه، دو قسم و خاتمه»، تشكيل شده است. | ||
مؤلف ، اصول نگارش نامه‌هاى مختلف ادارى و رسمى را الگو و سرمشق كار خود قرار مى‌دادند. | |||
مطالب مندرج در نامه‌ها آن‌ها را از جهت اطلاعات تاريخى براى مورخ با اهميت مى‌كند. | مطالب مندرج در نامه‌ها آن‌ها را از جهت اطلاعات تاريخى براى مورخ با اهميت مى‌كند. مؤلف ابتداى كتاب وظايف يك «كاتب» و «صاحب انشاء» را در نوشتن يك نامه‌ى رسمى بيان مى‌كند و اين كه در هنگام نگارش نامه، كاتب بايد «مرتبه‌ى هر فرد از افراد ملوك، سلاطين، امرا، وزراء، اكابر، اصاغر، اعيان و معارف قادر تواند بود و القاب، دعا و خطابى كه ملايم حال و فراخور قدر و وضع ايشان باشد، تقرير و تحرير تواند كرد»؛ اين معنى خود نشانگر آن است كه مى‌توانيم از سبك و كاربرد عناوين و القاب به ويژگى‌هاى هر يك از مناصب و مشاغل اين دوره پى‌ببريم. از آن جا كه عبارات، عناوين و القاب به كار برده شده، در هر يك از نامه‌ها شرح وظايف و انتظارات شغلى افراد را بيان مى‌كند. لذا جهت روشن ساختن سازمان ادارى و حكومتى دوره‌ى ايلخانى كه البته غالب نامه‌ها و فرمان‌هاى مندرج در دستور الكاتب مربوط به اين دوره است، مى‌توانيم تصوير روشنى از تشكيلات حكومتى در قرون هفتم و هشتم هجرى به دست آوريم. علاوه بر اين از متون به كار رفته در مكاتبات مى‌توان به اوضاع اجتماعى و اقتصادى جامعه‌ى عصر مؤلف دست يافت. | ||
== گزارش محتوا == | == گزارش محتوا == | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۰: | ||
كتاب كه از ديباچه، خطبه، فهرست محتويات، مقدمه و متن تشكيل شده در مقدمه كتاب، «كيفيت كتاب» و نكات ظريفى را كه يك منشى بايد در «دو قسم كتاب رعايت كند بر مى‌شمرد. در قسمتى ديگر از مقدمه موضوع «علم انشاء» و «مقام كاتب» را شرح مى‌دهد.در اين بخش جهت نشان دادن مقام كاتب به داستان‌ها و رواياتى اشاره دارد كه مربوط به دوره‌ى ساسانيان و صدر اسلام است. در قسمت‌هاى ديگر مقدمه، ساير شرايط منشى را مثل دقت در نگارش و آلات و ادوات كتابت آورده است، همچنين حكاياتى از كتاب كه در خدمت حكومت‌هاى دوران مختلف؛ مانند بنى‌عباس، سامانيان، غزنويان و سلجوقيان بودند و از خود لياقت نشان داده يا اشتباهات فاحش مرتكب شده‌اند، آورده شده است. | كتاب كه از ديباچه، خطبه، فهرست محتويات، مقدمه و متن تشكيل شده در مقدمه كتاب، «كيفيت كتاب» و نكات ظريفى را كه يك منشى بايد در «دو قسم كتاب رعايت كند بر مى‌شمرد. در قسمتى ديگر از مقدمه موضوع «علم انشاء» و «مقام كاتب» را شرح مى‌دهد.در اين بخش جهت نشان دادن مقام كاتب به داستان‌ها و رواياتى اشاره دارد كه مربوط به دوره‌ى ساسانيان و صدر اسلام است. در قسمت‌هاى ديگر مقدمه، ساير شرايط منشى را مثل دقت در نگارش و آلات و ادوات كتابت آورده است، همچنين حكاياتى از كتاب كه در خدمت حكومت‌هاى دوران مختلف؛ مانند بنى‌عباس، سامانيان، غزنويان و سلجوقيان بودند و از خود لياقت نشان داده يا اشتباهات فاحش مرتكب شده‌اند، آورده شده است. | ||
با پايان گرفتن مقدمه «قسم اول» كتاب آغاز مى‌شود. قسم اول مربوط به نمونه‌هايى از مكاتبات است كه منشيان بايد براى نوشتن نامه‌ها سرمشق كار خود قرار دهند. قسم اول، مشتمل بر چهار «مرتبه» است. مرتبه اول «در مكاتبات سلاطين و خواتين و اولاد ايشان و القاب و ادعيه كه به يكديگر نويسند و احوالى كه بعد از القاب ذكر كنند. اين «مرتبه» خود، شامل دو «ضرب» و بيست «فصل» و چهل و چهار «صورت» و صد و هشتاد و پنج «نوع» مى‌شود. در ضرب اول القاب و دعاهايى كه به سلطان و خواتين و فرزندان آن‌ها نوشته مى‌شود و ضرب دوم، «احوالى كه بعد از القاب و دعا به سلاطين نويسند». اين احوال شامل، «تهنيت جلوس، نصيحتى كه ملوك به يكديگر كنند، در منع ظلم و تعدى، در اجراى وقف و به شروط واقفان، در تعيين منهيان و جاسوسان،» و چندين موضوع ديگر، آمده است. در اين «مرتبه» | با پايان گرفتن مقدمه «قسم اول» كتاب آغاز مى‌شود. قسم اول مربوط به نمونه‌هايى از مكاتبات است كه منشيان بايد براى نوشتن نامه‌ها سرمشق كار خود قرار دهند. قسم اول، مشتمل بر چهار «مرتبه» است. مرتبه اول «در مكاتبات سلاطين و خواتين و اولاد ايشان و القاب و ادعيه كه به يكديگر نويسند و احوالى كه بعد از القاب ذكر كنند. اين «مرتبه» خود، شامل دو «ضرب» و بيست «فصل» و چهل و چهار «صورت» و صد و هشتاد و پنج «نوع» مى‌شود. در ضرب اول القاب و دعاهايى كه به سلطان و خواتين و فرزندان آن‌ها نوشته مى‌شود و ضرب دوم، «احوالى كه بعد از القاب و دعا به سلاطين نويسند». اين احوال شامل، «تهنيت جلوس، نصيحتى كه ملوك به يكديگر كنند، در منع ظلم و تعدى، در اجراى وقف و به شروط واقفان، در تعيين منهيان و جاسوسان،» و چندين موضوع ديگر، آمده است. در اين «مرتبه» مؤلف سعى كرده تا از روش كتبى مثل سياست‌نامه نظام‌الملك متابعت نمايد و در ضمن دادن الگويى براى نگارش نامه‌ها، داستان‌هايى را از ملوك و پادشاهان گذشته آورد و نصايحى را كه در ابتداى نامه آورده با اين داشتان‌ها و وقايع مستند سازد. در مقايسه با مرتبه‌هاى بعدى كتاب، اين «مرتبه» اهميت كمترى پيدا مى‌كند. | ||
مرتبه دوم كتاب، شامل: مكاتبات امراء الوس، وزراء خواتين، اولاد ايشان، نقيب النقباء سادات و مشايخ و مريدان، قاضى القضات و اتباع ايشان، نواب ديوان سلطنت، ديوان وزارت، امرا اولكا، تومانات، ايناقان و مقربان و اتابكان، وكيل حضت سلطنت و اصحاب ديوان بزرگ كه عبارتند از: الغ بيتكچى، مستوفى، مشرف ناظر، حكم، حافظ مال، منشى و حكام اوقاف ممالك، حجاب، ملوك ولايات، رسولان اطراف، امير شكار، امير مجلس و القا و ادعيه‌ى آنان، مى‌شود. مرتبه‌ى دوم خود، شامل دو «ضرب» است. در ضرب اول القاب و ادعيه‌ى مراتب و مناصبى كه ياد شد، صورت به انواع مختلفى تقسيم شده و مكاتبات را در شكل‌هاى مختلف بيان مى‌كند. | مرتبه دوم كتاب، شامل: مكاتبات امراء الوس، وزراء خواتين، اولاد ايشان، نقيب النقباء سادات و مشايخ و مريدان، قاضى القضات و اتباع ايشان، نواب ديوان سلطنت، ديوان وزارت، امرا اولكا، تومانات، ايناقان و مقربان و اتابكان، وكيل حضت سلطنت و اصحاب ديوان بزرگ كه عبارتند از: الغ بيتكچى، مستوفى، مشرف ناظر، حكم، حافظ مال، منشى و حكام اوقاف ممالك، حجاب، ملوك ولايات، رسولان اطراف، امير شكار، امير مجلس و القا و ادعيه‌ى آنان، مى‌شود. مرتبه‌ى دوم خود، شامل دو «ضرب» است. در ضرب اول القاب و ادعيه‌ى مراتب و مناصبى كه ياد شد، صورت به انواع مختلفى تقسيم شده و مكاتبات را در شكل‌هاى مختلف بيان مى‌كند. | ||