تنبيه الأمة و تنزيه الملة: تفاوت میان نسخه‌ها

از سوى ديگر انس و دوستى او با سيد جمال الدين اسد آبادى از دوران جوانى در اصفهان و استمرار اين پيوند تا زمانى كه در سامرا بود،به طورى كه سيد جمال در سفرى به سامرا براى ملاقات با ميرزاى شيرازى چند روزى در حجرۀ نائينى ساكن شد؛نشان از تفكر اجتماعى-سياسى نائينى و منش او در اين عرصه دارد.

تأليف اين اثر در شرائط دشوار آن روز از يك سو در ميان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مى‌آمد،به گونه‌اى كه شخصيتى چون [[مطهری، مرتضی|شهيد مرتضى مطهرى]] فارغ از ماجراى مشروطه دربارۀ جايگاه اين اثر مى‌نويسد:

كتاب حاضر مهمترين اثر [[نایینی، محمدحسین|ميرزاى نائينى]] كه شهرت اجتماعى-سياسى او مرهون آن است،به شمار مى رود.

1-«اقدام به جمع آورى كتاب از سوى مؤلف»على رغم آنكه توسط يكى از فرزندان ايشان در سالهاى اخير به شدّت تكذيب شده و اظهار نموده‌اند كه اين داستان را در ايران شنيده‌اند،با شواهد متعددى كه دارد دور از واقعيت نيست.گذشته از اينكه سيد محسن امين و محمد حرز الدين اين مطلب را مطرح كرده‌اند، عبد الهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف كه شاگرد وى نيز بوده،اين مطلب را نقل كرده است.

على رغم بى ميلى مؤلف نسبت به نشر اين اثر پس از به وجود آمدن شرائط جديد،چاپ دوم آن در تهران در چنين شرائطى به سال 1328 ه‍،خود شاهدى بر فراهم بودن زمينه‌هاى سوء استفاده است.در شرائطى كه رهبران مشروطه و علما و روحانيان از مشروطه روگردان شده و منزوى گشته‌اند، و نائينى نيز از آن دل سرد گشته،چاپ مجدّد اثر او توسط چه كسانى مى‌توانست صورت بگيرد؟به هر صورت احتمال اينكه چنين انگيزه‌اى در جمع آورى نسخ كتاب مطرح بوده،بعيد نيست.

4-نكتۀ حائز اهميت ديگر آنكه،اين كتاب با انگيزۀ پاسخگويى به شبهات مخالفان مشروطه نگاشته شد،در حالى كه پس از خروج مخالفان مشروطه از صحنه و يكّه تازى مشروطه خواهان غربزده اين كتاب جوابگو نبود،و به عبارتى لا اقل بخش مهمى از آن«بلا موضوع»گشته بود،اينك اثرى مورد نياز بود تا از مشروطۀ مورد نظر رهبران مذهبى مشروطه در برابر مشروطه خواهان غربزده دفاع كند و پاسخگوى تفكرات آنان باشد.در آن شرائط علماى مشروطه خواه در مصاف با مشروعه خواهان نبودند تا اين كتاب راهگشا باشد،بلكه در مصاف با روشنفكران غربزده بودند و تأليفى نو لازم بود تا مبانى فكرى علماى مشروطه خواه را مدلّل سازد.

با اين همه اقدام به جلوگيرى از نشر و گسترش اين اثر در آن مقطع تاريخى نمى‌تواند اين اثر نفيس را،كه پاره‌اى از ديدگاههاى اسلام در زمينۀ نظام سياسى را مدلّل ساخته،بى اعتبار نمايد،به شرط آنكه با اين اثر علمى «برخورد سياسى»و«معاملۀ منفعت طلبانۀ گروهى»نشود،بلكه به عنوان اثرى نفيس و تلاشى علمى در تاريخ روحانيت شيعه در عرصه «فقه سياسى» مورد توجه قرار گيرد.

-بار دوم به سال 1410 ه‍.ق،به صورت كامل در مجلۀ الموسم شمارۀ 5 توسط محمد سعيد الطريحى در لبنان.

-بار سوم در سال 1419 ه‍.ق،به صورتى مستقل و با مقدمه‌اى سودمند به همت عبدالكريم آل نجف در مؤسسه احسن الحديث قم.