تفسير نورالثقلين: تفاوت میان نسخه‌ها

شيخ آغا بزرگ در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]]ج 24 صفحۀ 365 دربارۀ روش نور الثقلين مى‌نويسد:«او قرآن را بر طبق رواياتى كه از اهل بيت«عليهم السلام»صادر شده است تفسير مى‌كند،اهل بيتى كه آگاه‌ترينند نسبت به تفسير قرآن.روايات را از كتب معتبر مانند كافى،تفسير قمى احتجاج، عيون الاخبار، علل الشرايع،اكمال الدين،توحيد و...جمع‌آورى نموده،لكن سندهاى روايات را حذف نموده است.و به جهت حذف آيات در ابتداى بحث،به روايات هر آيه مشكل شده است.بحثى در تفسير الفاظ آيه،اعراب و قرائت آن ننموده است.»

آيت اللّه معرفت در«التفسير و المفسرون»،جلد دوم صفحۀ 327،راجع به روش مصنف در تفسير نور الثقلين مى‌فرمايد:مصنف از بين احاديث منسوب به اهل بيت«عليهم السلام»،اقدام به جمع‌آورى رواياتى نموده كه به نحوى،ارتباط با آيات قرآن كريم داشته باشند، اعم از اينكه اين ارتباط،از باب تفسير،استشهاد و يا تأييد آيه باشد.

در اغلب موارد،احاديث ذكر شده،در مقام تفسير مفهوم يا دلالت آيه نيستند،بلكه به سبب اغراضى از جمله استشهاد و مانند آن،متعرض آيه شده‌اند و هنر مصنف فقط مرتب كردن روايات بنابر ترتيب آيات و سوره‌هاى قرآن بوده است، به همين جهت تمام آيات قرآن را دربرنمى‌گيرد.و نيز در صدد نقد روايات يا علاج تعارض آنها نبوده است.اضافه بر اينكه در جمع آورى،توجهى به اسانيد و قوت احاديث نداشته،روايات ضعيف السند و مرسل فراوانى در اين تفسير مشاهده مى‌شود».

سيد محمد على ايازى در كتاب«المفسرون حياتهم و منهجهم»صفحۀ 733 مى‌فرمايد:تفسير حويزى شامل،بسيارى از روايات اهل بيت«عليهم السلام»مى‌شود كه در تفسير،تطبيق و جرى آيات قرآن كريم،به روش ائمه «عليهم السلام»استوار است.اين روايات را از مصادر مختلف جمع آورى نموده است.در اين تفسير بحثى از الفاظ،اعراب و قرائت آيات نمى‌شود. و چون در بخشى از آيات روايت تفسيرى،وارد نشده است،شامل كل آيات قرآن نمى‌شود.با وجود توجه ايشان به عدم استفاده،از روايات ضعيف، امّا از مصادرى مانند تفسير قمى كه براحتى نمى‌توان تسليم روايات آن شد،اخبارى را نقل كرده است.

همچنانكه از نقل نظرهاى بزرگان مشهور شد،روشى كه مرحوم«شيخ عبدعلى عروسى حويزى،از ابتداى تفسير در پيش گرفته است،حاكى از اين حقيقت است كه وى در صدد تأليف و فراهم آوردن يك دوره از تفسير قرآن كريم منطبق با روايات رسيده از ناحيۀ پيامبر گرامى«صلّى اللّه عليه و آله و سلّم»و اهل بيت عصمت «عليهم السلام»بوده است.نشان دادن شيوۀ تفسيرى اهل بيت«عليهم السلام»جز با بيان و نقل روايات تفسيرى آنان ميسر نمى‌باشد.

در مقابل بيان وجوه مختلف براى يك آيه،اشاره به معانى بطنى،مطرح كردن معانى تأويلى،جرى و تطبيق و اعتقاد به سارى بودن آيات قرآن در هر زمان،در آن به وفور مشاهده خواهد شد.

بعد از بيان روش كلى مصنف،با بررسى بيشتر بخشهاى مختلف تفسير،مى‌توان به جزئيات شيوۀ كار مصنف اشاره كرد،از جمله اينكه:

روايات شأن نزول در مرحلۀ بعد مطرح مى‌شود و با توجه به اينكه بخش قابل توجهى از شأن نزولهاى منقول شيعى در تفسير قمى مى‌باشند،بطور طبيعى،روايات اين بخش بيشتر از اين تفسير است،البته مقدارى نيز از احتجاج،كافى،تفسير عياشى و...نقل مى‌نمايند.

البته مقصود از روايات تفسيرى خاص،اين نيست كه امام(ع)اين روايت را حتما به جهت تفسير و تبيين اين آيه،بيان كرده باشد،بلكه منظور اين است كه اين روايت به هر جهت كه بيان شده باشد،مى‌توان آن را به عنوان تفسير آيه برشمرد و در تبيين مراد از آن استفاده كرد.بعنوان نمونه مواردى ذكر مى‌شود:

در اينجا [[امام صادق]]«عليه السلام»موارد انفال را بيان مى‌كند،اين بيانات ممكن است در جلسۀ درس ايشان در مقام بيان فقهى مسئله مطرح شده باشد،امّا الآن مى‌توان بهره‌بردارى تفسيرى از آن نمود.

2-اصول كافى از [[امام صادق]] عليه السّلام:فى الرجل يموت و لا وارث له و لا مولى؟قال:هو اهل هذه الآية'''يسئلونك عن الانفال'''.جلد دوم صفحۀ 118 حضرت در صدد تفسير و تبيين موضوع آيه نبودند بلكه فقط مصداقى را مشخص نمودند،امّا اين مى‌تواند در كشف معنا و مراد آيه ما را كمك نمايد.

4-در تفسير'''«سخر اللّه منهم و لهم عذاب اليم»'''آيه 79 سورۀ توبه جلد دوم صفحۀ 247 حديث 255 از عيون الاخبار از امام رضا«عليه السلام»قال:«ان اللّه لا يسخر و لا يستهزء و لا يمكر و لا يخادع و لكنه تعالى يجازيهم جزاء السخرية و جزاء الاستهزاء و جزاء المكر و الخديعة،تعالى عما يقول الظالمون علوا كبيرا.مسلما امام(ع)در مقام تفسير اين آيه نبوده است.امّا اين روايت معناى مكر الهى،استهزاء الهى و خدعۀ الهى را براى ما تبيين نموده كه فى الواقع همان تفسير است.

بنابراين،صحيح است كه بخشى از روايات رسيده از ناحيۀ معصومين«عليهم السلام»در صدد بيان مصداقهاى عينى،تطبيق،تأويل و استدلال به آيات،هستند امّا اين نيز نوعى كشف معناى مراد آيات قرآن كريم است،و نمى‌توان به راحتى اين سخن را پذيرفت كه در تفسير نور الثقلين يا كنز الدقائق يا البرهان،اغلب روايات از حيطۀ تفسير خارج هستند.

1-در بعضى احاديث طولانى،اقدام به تقطيع مطالب نموده است و در هر مكان،فقط مطلب مربوط به آن را مى‌آورند،مانند ج 5 صفحۀ 3 حديث 10 راجع به وجوه كفر فرازى كه مربوط به آيه 24 سورۀ جاثية'''«و ما يهلكنا الا الدهر»'''مى‌باشد مى‌آورد. همين حديث را در ج 1 صفحۀ 32 حديث 14 ذيل آيۀ 6 سوره بقره آورده است امّا با فرازى كه مربوط به آيه مى‌شود.بارها مى‌گويد:«و الحديث طويل اخذنا منه موضع الحاجة»

2-در بعضى موارد براى جلوگيرى از تكرار،ارجاع مى‌دهد،مى‌فرمايد:«نقلنا عنهم(ع)فى اول آل عمران ما فيه الكفاية لمن اراد الوقوف على الفرق بين القرآن و الفرقان،فمن اراده فليطلبه هناك»ج 4 صفحه 2 بعد از حديث 3.يا مى‌فرمايد:«ستسمع لهذه الآيه مزيد بيان فى هود عند قوله... و فى طه عنه قوله...»ج 2 صفحۀ 39-يا مى‌فرمايد:سبق له بيان فى القصة و فيما نقلناه عن مجمع البيان  

از جمله نكات قابل توجه در روش ايشان، عدم ذكر سلسله سند كامل روايات است يا به تعبيرى حذف اسانيد روايات،احتمالا اين امر به جهت اختصار و جلوگيرى از حجيم شدن تأليف بوده است.آنچه اين امر را نزد ايشان آسان مى‌نموده،ديدگاه ايشان نسبت به حديث بوده است.

سيد محمد على ايازى در كتاب«المفسرون حياتهم و منهجهم»صفحه 730 مى‌آورد:او معاصر [[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حر عاملى]] صاحب كتاب«[[تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة|وسائل الشيعة]]»و بحرانى صاحب تفسير«البرهان»مى‌باشد،اين دسته علماء، در شريعت،فقه،حديث،اصول و تفسير،ديدگاه خاصى داشته‌اند كه نزد اماميه «اخبارى» ناميده مى‌شد.

بعضى محققين معتقد به لزوم حصول اطمينان به صحت يا سقم روايت مى‌باشند و اين مستلزم آن است كه مفسر،ابتدا منابع و سلسلۀ اسناد،تك تك روايات مورد نظر خود را به دقت بررسى كند و پس از حصول اطمينان به صدور و صحت،آنها را در تفسير آيات به كار گيرد.

از جمله نقدهايى كه بر تفسير نور الثقلين وارد شده،اين است كه مؤلف آن،از نقل روايات و داستانهاى ساختگى از جمله اسرائيليات،ابايى نداشته و در جاهاى مختلف آنها را نقل كرده است.

آيت اللّه معرفت در جلد دوم التفسير و المفسرون صفحۀ 80 در مراد از«اسرائيليات»بعد از بيان ريشۀ لغوى و وجه آن مى‌فرمايد:لفظ اسرائيليات گر چه در ظاهر بر قصه‌هايى كه از مصادر يهودى نقل مى‌شود،دلالت دارد،امّا علماى تفسير و حديث،آن را بر معنايى اعم اطلاق مى‌كنند.

در اصطلاح آنها،اسرائيليات،بر هر قصه يا روايتى گفته مى‌شود كه،در تفسير،حديث و تاريخ،از اساطير قديمى نقل شود و منسوب به يك مصدر يهودى،نصرانى يا غير آن باشد.

براى تبيين اسرائيليات در تفسير نور الثقلين،ابتدا آدرس و محلّهايى كه از ديدگاه مفسرين و محدثين مظان بيان اسرائيليات مى‌باشد،را مشخص نموده،سپس به بررسى روايات آن موضوع و مقايسۀ آنها با اسرائيليات مطرح شده در تفاسير ديگر،پرداخته و بعد از آن نتيجه را بطور مفصل در يك نمونه و به طور خلاصه در موضوعات ديگر بيان خواهيم كرد.

در ضمن حديث شمارۀ 294 از عيون الاخبار از [[امام صادق]] عليه السلام سؤال مى‌شود كه: '''«فان قوما عندنا يزعمون ان هاروت و ماروت ملكان اختارتهما الملائكة....''' عده‌اى گمان مى‌كنند كه هاروت و ماروت دو ملك الهى هستند كه وقتى، عصيان بنى آدم در زمين زياد شد،ملائكه آنها را بعنوان نمايندۀ خود انتخاب كرده خداوند آن دو را به همراه ملك سومى به زمين فرستاد،اين دو ملك بوسيلۀ زنى به نام زهره،آزمايش شدند و در نهايت،خمر نوشيده،قتل مرتكب شده و قصد زنا با آن زن را داشتند.خداوند آنها را در بابل عذاب كرد.ساحران از آنها،سحر مى‌آموزند.آن زن نيز بشكل ستارۀ زهره مسخ گرديد.[[امام صادق]] عليه السلام مى‌فرمايد:معاذ اللّه من ذلك،ساحت خداوند از اين افكار دور است،ملائكه موجودات معصوم الهى هستند كه جز امر الهى را،انجام نمى‌دهند،لحظه‌اى از عبادت الهى،دور گردان نيستند و از قبايح و كفر و عصيان بدورند.»

در حديث 296 از عيون الاخبار نيز نقل مى‌شود كه:«سمعت المأمون يسأل الرضا«عليه السلام» عما يرويه الناس من أمر الزهرة و انها كانت امرأة فتن بها هاروت و ماروت...در اين روايت نيز از امام رضا عليه السلام،مأمون راجع به زهره و هاروت و ماروت و سهيل سؤال مى‌كند.امام رضا عليه السلام مى‌فرمايد:كذبوا فى قولهم،مردم درست نمى‌گويند،ايندو(زهرة و سهيل)ستاره نبودند بلكه دو حيوان دريايى بودند، خداوند دشمنان خود را به شكل اشياء نورانى مسخ نمى‌كند.»

در حديث 304 كه از تفسير قمى از امام باقر«عليه السّلام»نقل مى‌كند آمده است:«مسأله عطار و نحن بمكه، عن هاروت و ماروت فقال ابوجعفر«عليه السّلام»...كه ملائكۀ مأمور نوشتن اعمال زمينيان(انس و جن)از گناهان آنها به تنگ آمده،به خداوند اعتراض نمودند، خداوند به آنها فرمود نماينده‌اى انتخاب نمائيد تا به زمين بفرستم،آنان،هاروت و ماروت را كه منتقدترين ملائكه به اعمال زمينيان بودند،انتخاب كردند،خداوند آنها را به زمين فرستاد و فرمود:طبايع و لذايذ آدمى را در وجود شما تعبيه كردم،به زمين برويد اما شرك نورزيد،قتل ننمائيد،خمر نياشاميد و زنا نكنيد.در ناحيه بابل به شكل آدمى،فرود آمدند، با زنى زيبارو،زينت آراسته،و خوشبو مواجه شدند،دل به او دادند،تقاضاى كام نمودند.

نزديك به اين مضمون در كتب روائى و تفسيرى عامه از جمله تفسير روائى در المنثور [[سيوطى]] جلد 1 صفحۀ 97 تا 103 ذيل تفسير'''«هاروت و ماروت»'''آيه 102 سورۀ بقره روايات زيادى از حضرت على«عليه السّلام»،ابن عباس،ابن عمر،مجاهد و ديگران نقل شده است.

[[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] نيز در تفسير خود جلد 1 ذيل آيه 102 سورۀ بقره آن روايات را از حضرت على«عليه السّلام»، ابن عباس،ابن مسعود،كعب الاحبار و ديگران نقل مى‌كند.

از ديدگاه محققين اينگونه روايات،از جمله اسرائيليات محسوب مى‌شود كه در تفاسير قرآن از جمله تفاسير شيعى نيز رسوخ كرده است،و با اعتقاد اسلامى(كه برگرفته از قرآن است) عصمت ملائكه،منافات دارد.

البته مصنف نور الثقلين در مقدمۀ تفسير خود مى‌فرمايد:«مقصود از نقل رواياتى كه به ظاهر مخالف عقايد اماميه است،اعتقاد يا عمل به آنها نيست،بلكه منظور آگاهى خواننده از وجود و محل صدور آنهاست،تا راهى براى توجيه و تبيين يا نفى آن بيابد،با توجه به اينكه در اينگونه موارد،روايات معارض را نيز آورده‌ام.»

3-قصۀ بناء كعبه و بيت الحرام و حجر الاسود:سورۀ بقره آيه 127.در نور الثقلين ذيل اين آيه،اثرى از اسرائيليات يافت نمى‌شود.

10-قصۀ درخواست رؤيت پروردگار توسط حضرت موسى«عليه السّلام»:آيه 143 سورۀ اعراف. در اينجا مى‌توان گفت به مقدار خيلى كمى،اسرائيليات وارد روايات شده است.

23-هديه بلقيس:آيه 35 سورۀ نمل،اثرى از توصيفهاى عجيب و غريب در مورد نوع هديه،ارزش حاملان و آن...در روايات منقول نور الثقلين يافت نمى‌شود.

از حضرت على«عليه السّلام»نقل مى‌كند كه خداوند مى‌فرمايد:اى پيامبر(ص)قرآنى كه بر تو نازل كرديم از همين حروف مقطعه‌اى است كه «الف،لام و ميم»جزو آن مى‌باشند،همين لغت شماست كه متشكل از حروف الفباى زبان شماست،اگر مخالفان مى‌توانند و راست مى‌گويند،مانندى براى آن بياورند.

در معناى«ن»جلد 5 ص 387 حديث 4 از خصال به نقل از امام باقر عليه السلام:ان «يس»لرسول اللّه(ص)عشرة اسماء،خمسة فى القرآن و خمسة ليست فى القرآن،فامّا التى فى القرآن،محمد،احمد، عبد اللّه،يس و ن.

البته مفسرين معانى بيشمارى را براى حروف مقطعه ذكر كرده‌اند،اقوال فوق،معانى استفاده شده از روايات منقول در تفسير نور الثقلين مى‌باشد.

الف)نزول قرآن:اينكه نزول قرآن در شب قدر بوده به شكل دفعه‌اى بوده است و پس از آن بصورت تدريجى طى 20 سال ادامه داشته،اين امر در جلد 5 صفحۀ 558 حديث 30،ج 1 صفحه 311 ح 10 و حديث 9 و ج 5 صفحۀ 624 حديث 53 به شكل تكرارى.

و)تعداد سوره‌ها و آيات قرآن:جلد 1 صفحۀ 313 ح 20 و 21،از پيامبر اكرم «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم»:جميع سور القرآن مأة و اربع عشر سورة و جميع آيات القرآن ستة آلاف آيه و مأة آية و ست و ثلثون