الموسوعه الفقهية الميسرة و يليها الملحق الأصول: تفاوت میان نسخه‌ها

'''الموسوعة الفقهية الميسّرة و يليها الملحق الاصولى''' تأليف شيخ محمدعلى انصارى به زبان عربى است. اين كتاب بدين‌جهت كه نخستين دايرةالمعارف در فقاهت شيعى است حائز اهيمت است. اين اثر به عنوان كتاب برگزيده سال انتخاب شده است.

#استقلال در شيوه و عمل: مؤلف در كار خود روش ويژه‌اى دارد و شيوه آن با دو دايره‌المعارف جمال عبدالناصر و كويتى متفاوت و نسبت به آنها ممتاز است.

#:تفاوت آن با دايرةالمعارف جمال عبدالناصر كاملاً واضح است، از آن رو به اشارتى در اين باره اكتفا مى‌كنيم: براى نمونه در عنوان (حرف الف كه پس از آن همزه يا باء باشد) عناوين (آبد)، (آسن)، (آفة)، (ابانة)، (ابكم)، در دايرةالمعارف جمال عبدالناصر آمده است كه هيچ يك از آنها در الموسوعه الميسره وجود ندارد. در همين بخش نويسنده، عناوين (آباء)، (آجام)، (آجر)، (آفاق)، (آفاقى)، (آداب)، (آمين)، (ابضاع)، (ابوان) را به بحث گذاشته، حال آن‌كه دايرةالمعارف جمال عبدالناصر به آنها اشارتى هم ندارد. به لحاظ محتوا و زير عناوين مشترك نيز تفاوت فاحشى ميان اين دو وجود دارد و اصولاً موسوعه جمال عبدالناصر اشكالات و كمبودهاى فراوانى دارد كه بررسى آن خود پژوهش مستقلى مى طلبد.

#:يكى از اشكالات دايرةالمعارف كويتى، تكثير بى‌دليل عناوين است، گويا متصديان آن در پى زياد كردن عناوين و شماره‌هاى آن بوده‌اند و گاه شمارى از عناوين كلامى و غيرفقهى را نيز بر آن افزوده‌اند. براى نمونه در بحث از «بدعت» كه بايد از احكام فقهى آن بحث شود، بحث مفصّلى پيرامون «دواعى البدعه» شده است و هفت مطلب در زير همين عنوان مورد بحث قرار گرفته كه عبارتند از: الجهل بوسايل المقاصد، الجهل بالمقاصد، الجهل بالسنه، تحسين الظن بالعقل، اتباع المتشابه، اتباع الهوى، مداخل هذه الاهواء.

#:پرواضح است كه هيچ كدام از اين مطالب تحقيق و بحث فقهى نمى‌طلبد و از قلمرو آن بدور است. همچنين در بحث و بررسى عناوين توبه مطلب را مورد بررسى قرار داده كه شش مورد آن به طور مسلم فقهى نيست؛ آن موارد عبارتند از: التوبه من بعض الذنوب، عدم العودِ من الذنب، اقسام التوبه، توبه النصوح، من تقبل توبتهم و من لاتقبل.عمده مباحث يادشده جنبه كلامى و برخى از آنها بُعد اخلاقى دارند و اگر بُعد فقهى آن ملحوظ باشد، بسيار كم‌رنگ و ناچيز است.

#:در اينجا مناسب است به نكته‌اى ديگر از موسوعه فقهى كويتى اشاره كنيم، متصديان اين موسوعه زيرعنوانهاى هر موضوع اصلى را شماره‌گذارى كرده‌اند و گويى تمايل داشته‌اند رقم شماره‌ها هرچه بيشتر بالا رود. از اين رو گاه بى‌دليل شماره‌ها را افزوده و ارقام را بالا برده‌اند. براى نمونه در بحث از «إبراء» به يك مطلب كلى اشارتى كوتاه در حدود دو سطر كرده و آن را سى‌ونهمين بحث خود قرار داده‌اند. آن مطلب كلى اين است كه ابراء گاه از «كلّى فى الذمه أو ابراء عن الدين» است و گاه از «مال معين خارجى». آنگاه بحث از هريك از اين دو عنوان را مجدداً شماره گذارى كرده، «ابراء عن الدين» را در حدود سه سطر به بحث گذاشته‌اند و آن را چهلمين بحث خود قرار داده و آنگاه ابراء از مال مشخص و معين را چهل و يكمين بحث خود شمرده‌اند. پيداست كه اين شماره‌گذارى اضافى است و لازم بود تنها عنوان اصلى را شماره‌گذارى مى‌كرد.

#:همين روش در شماره‌گذارى عنوان كلى «التعليق والتقييد والاضافة فى الابراء» و زير عنوانهايش تكرار شده است. در بحث و بررسى «ابراء» بيش از چهل عنوان را به بحث گذاشته‌اند كه برخى از آنها محصلى ندارد. همچنين برخى از موضوعاتى كه بدانها اشارت رفت مانند: ابوان، ابهام و... ارزش و جنبه فقهى ندارد و يا طرح آن اصولاً بى‌ثمر است.

#:به لحاظ زيرعنوانها و اصطلاحات فرعى نيز تفاوت فاحشى ميان اين دو وجود دارد. نمونه را در بحث از «ابل» دايرةالمعارف فقهى كويتى تنها به مظانّ بحث اشاره نموده و درصدد توضيح حكمى برنيامده است. اما الموسوعه‌الميسره دوازده موضوع را زير همين عنوان بررسى مى‌كند و احكام آنها را توضيح مى‌دهد. در بيان احكام «ابن» دايرةالمعارف فقهى كويتى يازده اصطلاح و عنوان فرعى را به بحث مى‌گذارد كه هشت مورد آن در كتاب نيامده است و متقابلاً دو مورد بدانها اضافه شده است.

#:از ديگر ويژگى‌هاى اين دايرةالمعارف سازماندهى دقيق و درست عناوين است كه به لحاظ توالى صحيح اصطلاحات و ترتيب درست آنها، دقت فراوانى شده است و در مقام مقايسه با دو دايره‌المعارف فقهى ديگر از اين جهت ممتاز است. براى نمونه در بحث از «ابراء»در آغاز به تعريف لغوى و اصطلاحى آن مى‌پردازد و تعريف اصطلاحى را بر اين نكته متوقف مى‌داند كه آيا ابراء عقد است يا ايقاع؟ در اينجا به طور مشروح نظريه فقيهان شيعه را نقل كرده و پس از روشن شدن معنا و حقيقت ابراء احكام تكليفى و وضعى آن را بررسى مى‌كند، آنگاه اركان چهارگانه ابراء را به بحث مى‌گذارد و در ذيل هر ركن موضوعات متفرع بر آن را توضيح مى دهد. سپس عناوين مختلفى را مورد بررسى قرار مى‌دهد.

#:محققان در مسائل فقهى بخوبى مى‌دانند كه تنظيم فنّى عناوين و موضوعاتى مانند ابراء كه در فقه شيعه تنها در باب «هبات» به تَبَع بدان اشارت رفته است، بسيار دشوار مى‌نمايد و توضيح آنها دشوارتر. با اين وجود كتاب از عهده هر دو امر برآمده است.

#:لازم به يادآورى است كه عناوين به صورت جمع و مفرد، به شكل جالبى گزينش شده است. پيداست كه مؤلف، كثرت و غلبه استعمال آن را در روايات و آثار فقهى ملاك انتخاب عناوين مى‌داند.

#جامعيت: از ديگر ويژگى‌هاى اين دايرةالمعارف جامعيت آن است. افزون بر طرح و تيين احكام فقهى، قواعد فقهى و موضوعات اصولى را نيز دربر دارد؛ توضيح اينكه قواعد فقهيه در ضمن عناوين فقهى به بحث گذاشته شده است و اصطلاحات اصولى با نام «الملحق الاصولى» بخش دوّم از جلد نخست را تشكيل مى دهد.

#مقدمه و متن كتاب

#مقاله نخستين دائره‌المعارف فقه شيعى، سيد على حسينى، مجله پژوهشهاى قرآنى، سال پانزدهم، شماره 59، پائيز و زمستان 1388