واصل بن عطاء

واصل بن عطاء
نام کامل	ابوحذیفه واصل بن عطاء غزّال بصرى
نام‌های دیگر	واصل بن عطاء
لقب	غزّال
نسب	بصری
نام پدر	عطاء
ولادت	80ق
محل تولد	مدینه، عربستان
محل زندگی	بصره
رحلت	131ق
طول عمر	51
فرزندان	حذیفه
دین	اسلام
مذهب	معتزلی
اطلاعات علمی
اساتید	حسن بصری
برخی آثار	معانی القرآن

ابوحذیفه واصل بن عطاء غزّال بصرى (80-131ق)، شیخ معتزله و مؤسس مذهب اعتزال بود. کتاب‌هاى متعددى از جمله: «معانى القرآن» دارد.

ولادت

ولادت او را سال 80ق ذکر کرده‌اند.

تحصیلات

واصل از تابعین بود و نخست در زادگاهش، مدینه، در محضر فرزندان محمد حنیفه، ابوهاشم و حسن به کسب دانش پرداخته است. او سپس به بصره رفت، که در آن زمان کانون عقاید و افکار گوناگون اسلامی و غیراسلامی بود و حدود چهار سال نزد حسن بصری که خود از بزرگان تابعین بود، در مسجد جامع بصره، علم آموخت و با شخصیّت‌هایی چون جهم بن صفوان و بشار بن برد، آشنا شد.

وی در سخنوری نیز سرآمد روزگار خویش بود. چنان که نزد والی عراق، عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز فی البداهه به ایراد سخن پرداخت..

وى به مقام والاى مولا امیرمؤمنان على علیه‌السّلام پاى بند بود و بر دیگران مقدم مى‌داشت و اصول مذهب تشیع را از جمله قول به رجعت را پذیرفته بود. شرح حال او را سید مرتضى علم‌الهدى و دیگر بزرگان اهل تحقیق آورده‌اند.

واصل بنیان‌گذار مکتب معتزله

اعتزال به معنای کناره‌گیری و دوری گزیدن برخی از برخی دیگر است.

در پیدایش معتزله و واصل بن عطا به طور معمول به یک جریان تاریخی خاص اشاره می‌شود؛ همچنان که ذکر شد واصل از شاگردان حسن بصری بود. روزی شخصی وارد درس حسن بصری شد و گفت: ‌ای پیشوای دین! در زمان ما گروهی هستند که مرتکبین گناهان کبیره را کافر می‌دانند و بر این باورند که اگر کسی گناه کبیره‌ای را مرتکب شود از دین اسلام خارج شده و کافر گردیده است. گروهی از خوارج این باور را پذیرفته‌اند. در مقابل گروهی دیگر بر این پندارند که مرتکبین گناه کبیره به ایمان‌شان ضرری وارد نمی‌شود. آنان گناهکاران را امیدوار می‌کنند. آنان عمل را رکنی از ایمان نمی‌دانند و عقیده دارند که هیچ معصیتی به ایمان آسیب نمی‌رساند همانگونه که هیچ طاعتی با وجود کفر نفعی ندارد.

مرجئه این عقیده را بیان می‌کنند. حال عقیده و نظر شما در این مورد چیست؟

حسن بصری مرتکب کبیره را منافق خواند، امّا واصل بر این عقیده بود که مرتکب کبیره را نمی‌توان کافر خواند چون او به توحید اقرار کرده و برخی صفات حمیده را نیز داراست، بلکه فاسق است و فسق حد وسط میان ایمان و کفر است و چون در قیامت انسان‌ها یا اهل شقاوتند و یا سعادت، فاسق اگر بدون توبه بمیرد، در دوزخ مخلّد خواهد بود. این نظریه به «منزلة بین المنزلتین» شهرت یافت. واصل بن عطا این را گفت. از جای خود برخاست و در گوشه از مسجد، کنار ستونی برای جمعی از شاگردان حسن بصری به تقریر جواب خود پرداخت.

بعد از این جریان، حسن بصری گفت: «اعتزل عنا واصل»؛ واصل از ما کناره گرفت. از این جا بود که واصل بن عطا و اصحابش را معتزله نام نهادند..

وفات

ابوحذیفه در ۵۱ سالگی در سال ۱۳۱ق درگذشت.

منابع مقاله

1. معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ یکم، 1379-1380ش.
2. پایگاه جامع تاریخ
3. پایگاه پژوهه وابسته به پژوهشکده باقر العلوم