نصوص محققة في اللغة و النحو

نصوص محققة في اللغة و النحو
پدیدآوران	ضامن، حاتم صالح (نويسنده)
ناشر	الجمهوریة العراقیة. وزارة التعليم العالي و البحث العلمي. جامعة بغداد
مکان نشر	عراق - بغداد
سال نشر	1991م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	ض2ن6 7002 Z
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نصوص محققة في اللغة والنحو مجموعه‌ای است از برخی نصوص و متون مربوط به تراث عربی در موضوع علم نحو و لغت که توسط حاتم صالح ضامن، تحقیق شده است.

کتاب، دربردارنده متونی از تراث عربی است که در موضوع علم لغت و نحو نوشته شده و پس از آنکه نویسنده، آنها را مورد تحقیق و تصحیح قرار داده، در مجلات علمی معتبر، منتشر شده است. اما به دلیل دشواری دستیابی به این مجلات به دلیل گذشتن زمانی طولانی از زمان نشر آنها، بسیاری از محققین از وی درخواست نموده تا آنها را در مجموعه‌ای واحد، گردآوری کند. به همین دلیل وی تمام آنها را در اثر حاضر، در یک جلد، در اختیار خوانندگان قرار داده است.

نویسنده پیش از ارائه هر متن، ابتدا به معرفی اجمالی نویسنده آن پرداخته و سپس، اطلاعاتی نظیر روش نگارش کتاب، اهمیت آن و مشخصات نسخ خطی کتاب، در اختیار خواننده قرار داده و در انتها، به منابع تحقیق، اشاره کرده است.

برخی از این متون، عبارتند از:

1. «کتاب الأزمنة والتلبیة الجاهلیة» تألیف ابوعلی محمد بن مستنیر قطرب (متوفی بعد از 210ق): اهمیت این کتاب، در آن است که یکی از قدیمی‌ترین آثاری است که در زمینه موضوع خود به رشته تحریر درآمده و در آن نقل قول‌های بسیاری از زبان‌شناسان و علمای لغت مشهور وجود دارد. این کتاب همچنین به واسطه دربرداشتن بسیاری از اشعار، ارجاز و تلبیات عرب قبل از اسلام و اقوال و نثر مسجع آن دوران، منحصر به فرد می‌باشد. علاوه بر این، اثر حاضر، یکی از منابع مرزوقی در نگارش کتاب «الأزمنة والأمکنه» و ابن سیده در تألیف کتاب «المخصص» می‌باشد.
2. «کتاب النخلة» نوشته ابوحاتم سجستانی (متوفی 255ق): کتابی است درباره درخت نخل و مکان‌هایی که نخل در آن وجود دارد. اهمیت این کتاب نیز مانند اثر پیشین، در این است که یکی از قدیمی‌ترین کتبی می‌باشد که در زمینه موضوع خود به رشته تحریر درآمده و در آن، از بسیاری از زبان‌شناسان و علمای لغت مشهور، نقل قول‌های ارزشمندی ذکر شده است. در این کتاب، به لهجه‌ها و استعمال مکرر آن‌ها، به‌ویژه لهجه‌های مردم طی و مدینه، توجه ویژه‌ای شده و همچنین در آن، اشاراتی به کلمات معرب وجود دارد. مؤلف کتاب خود را به دو قسمت اصلی تقسیم نموده و هر قسمت را با «بسمله» و دعا آغار کرده است، به گونه‌ای که هر کدام از قسمت‌ها، یک کتاب مستقل به نظر می‌رسد.
3. «کتاب الفرق» اثر ابوحاتم سجستانی: موضوع «الفرق» که نشان‌دهنده تفاوت و اختلاف در نام‌گذاری اعضای بدن، نام کودکان، گروه‌ها و اصوات موجودات زنده، اعم از انسان و حیوانات می‌باشد، یکی از موضوعات مهمی است که توجه زبان‌شناسان گذشته را به خود جلب کرده و به همین دلیل، به آن اهمیت داده و در این موضوع، دست به تألیفاتی زده‌اند. این کتب که اثر حاضر نیز از جمله آنها می‌باشد، به ذکر اعضا و کارکردهای بدن بسنده نکرده، بلکه حرکات و صداهای موجودات زنده و محل زندگی و آنچه از عرق و بزاق و فضولات از آنان خارج می‌شود را مورد بحث قرار داده و حالات آنان را در اراده تولید مثل، حاملگی و زایمان، طول عمر، فرزندان، تفاوت نام نر و ماده، نام گروه‌ها از همه نژادها و در نهایت، مرگ آنان بررسی کرده‌اند. سجستانی این کتاب را به 28 باب تقسیم نموده و در نگارش مطالب آن، از سه آیه قرآن کریم، دو حدیث شریف نبوی و چهار مثال از امثال عرب و مجموعا سی و شش بیت شعر، هفت مصرع و چهل و یک شطر رجز، به عنوان شاهد، استفاده کرده است.
4. «رسالة الخط والقلم»: این رساله را شیزری (متوفی بعد 622ق)، در کتاب «جمهرة الإسلام ذات النثر والنظام» به ابن قتیبه (متوفی 276ق) منسوب کرده اما محقق معتقد است این انتساب، به واسطه برخی از دلایلی که ذکر نموده، اشتباه بوده و این رساله، از جمله آثار ابن قتیبه نیست. برخی از این دلایل، عبارتند از اینکه:
   1. در این رساله، دو نص از ابوالعباس مبرد وجود دارد، این در حالی است که مبرد، متوفی 285ق بوده و ابن قتیبه پیش از وی، در سال 276ق وفات یافته و نقل از او، بعید به نظر می‌رسد.
   2. اقوال و نظریاتی در رساله وجود دارد که مخالف عقیده و نظریات ابن قتیبه در کتاب «أدب الکاتب» وی می‌باشد.

در این رساله، ذکری از منابع مورد استفاده نشده، اما محقق، پس از بررسی فراوان، صاحبان اقوال و تعداد نقل قول‌های هریک را ذکر نموده است که عبارتند از: عبدالله بن عبدالعزیز، ابوعبیده، اصمعی، مبرد، اموی عبدالله بن سعید و ابن قتیبه.

1. «رسالة في أسماء الریح» نوشته ابن خالویه (متوفی 370ق): نویسنده در این رساله، به بیان اسامی بادها پرداخته و برخی از آنها را شرح داده و در بیان گفته‌های خود، از آیات قرآن، احادیث و اشعار، به عنوان استشهاد، کمک گرفته است.
2. «کتاب في معرفة الضاد والظاء» نوشته شیخ ابوالحسن علی بن ابی الفرج ابن احمد قیسی صقلی: در ابتدای این کتاب با استفاده از اقوال بزرگانی همچون خلیل بن احمد فراهیدی و ابن جنی، به این موضوع اشاره شده است که حرف «الظاء» مختص زبان عربی بوده و این حرف در دیگر زبان‌ها، مگر در موارد نادر، وجود ندارد و اعراب فصیح بین حرف «ضاد» و «ظاء» خلط نکرده و همواره مراقب تلفظ آن بوده‌اند، اما پس از آمیخن زبان عربی با زبان عجم، زبان‌ها و لحن‌ها، آمیخته شده و تلفظ این حرف، برای اعراب دشوار شد و علاوه بر آن، در نوشتار نیز میان این حرف، خلط به وجود آمد. این موضوع، علمای بسیاری را بر آن داشت تا به منظور حفظ ضوابط و قوانین مربوط به تلفظ و نگارش این دو حرف، دست به تألیفات فراوانی زده که اثر حاضر نیز از جمله آنها می‌باشد. مؤلف مطالب کتاب خود را در چهار باب تقسیم کرده است: باب ضاد، باب ظاء، آنچه با ضاد بوده ولی معنای ظاء می‌دهد و آنچه با ضاد و ظاء بوده ولی معنای واحدی دارد.
3. «حصر حرف الظاء» اثر ابوالحسن علی بن حمد بن ثابت خولانی مقری (زنده در 485): اثر حاضر، از جمله کتب نفیسی است که فقط به بررسی حرف «ظاء» اختصاص داشته و نویسنده در آن، نود و سه کلمه که این حرف در آنها وجود دارد را بررسی نموده است.اهمیت این کتاب، در منحصر به فرد بودن آن در پرداختن به حرف «ظاء» می‌باشد و اولین کتابی است که در این نوع، تألیف و منتشر شده است.
4. «ما لم ینشر من کتاب العشرات»: نسخه‌ای است از کتاب «العشرات» قزاز قیروانی (متوفی 412ق) که دربردارند مطالبی بیشتر از نسخه چاپ شده پیشین خود (از باب حرف یاء) می‌باشد.
5. «مالم ینشر من الأمالي الشجریة» اثر ابن شجری (متوفی 542ق): از جمله کتب مهم و ارزشمندی است که دربردارنده اقوال بسیاری از نحات، لغویین و ادبا بوده و توسط ابن شجری، در 84 مجلس، املاء شده است.
6. «مالم ینشر من الحلبة» اثر محمد بن علی بن کامل صاحبی تاجی (متوفی 677ق): قسمت ناقص و چاپ نشده کتاب «الحبلة في أسماء الخیل المشهورة في الجاهلیة والإسلام» می‌باشد که در آن، به معرفی نام اسب‌های معروف عرب، در زمان جاهلیت و اسلام پرداخته شده است. محقق در این اثر، مابقی اسامی اسب‌ها را که از حرف لام، میم، نون، هاء، واو و یاء، از کتاب اصلی جا مانده را گردآوری نموده است.
7. «مالم ینشر من کتاب سهم الالحاظ في وهم الألفاظ» اثر ابن حنبلی: نسخه‌ای از کتاب مذکور است که دربردارنده مطالبی می‌باشد که در نسخه چاپ شده از این کتاب در استانبول، چاپ نشده است.
8. «الإنتخاب لکشف الأبیات المشکلة الإعراب» نوشته عفیف‌الدین علی بن عدلان موصلی نحوی (متوفی 666ق): نویسنده این کتاب را به بررسی ابیات مشکل در شعر عرب اختصاص داده و آنها را که مجموعا 165 بیت می‌باشد، بر اساس حروف الفبا، مرتب نموده است.
9. «المسائل السفریة في النحو» اثر ابن هشام انصاری (متوفی 761ق): مؤلف در این رساله، به ذکر و بررسی عباراتی پرداخته است که در عرف مردم، مشهور بوده اما به لحاظ اعراب، لغت و یا سایر امور، مورد اختلاف می‌باشد.
10. «الفوائد العجیبة في إعراب الکلمات الغریبة» اثر محمد امین بن عمر بن عبدالعزیز، معروف به ابن عابدین دمشقی حنفی (متوفی 1252ق): در این رساله نیز به عبارات و ترکیب‌های مشهوری اشاره شده که بین مردم، معروف بوده ولی مورد اختلاف می‌باشد.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.