مکتب کلامی قم
مکتب کلامی قم، تألیف احمد عابدی (متولد 1339ش)، به بررسی جامع روششناسی و اصول اعتقادی مکتب کلامی قم میپردازد و جایگاه این مکتب فکری را در طول تاریخ اسلام، بهویژه در برابر دیدگاههای رقیب، تبیین میکند.
| مکتب کلامی قم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عابدی، احمد (نويسنده) |
| ناشر | آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها. انتشارات زائر |
| مکان نشر | ایران - قم |
| سال نشر | 1384ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-8567-22-0 |
| موضوع | شیعه امامیه - ایران - قم - کلام شیعه امامیه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ع2م7 209 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب، مشتمل است بر مقدمه کنگره، تبیین مکتب کلامی و دو بخش اصلی که هرکدام شامل چندین فصل و مبحث فرعی است.
گزارش محتوا
- بخش اول (روششناسی مکتب قم):
این بخش، به بررسی بنیادهای روششناختی مکتب کلامی قم میپردازد و چهارچوب فکری این حوزه را در مواجهه با مباحث اعتقادی و معارف دینی تبیین میکند. یکی از مباحث محوری در این بخش، ارزش و جایگاه عقل است. نویسنده، پس از اشاره به اینکه اشاعره از اهل سنت نهتنها عقلگرا نبوده، بلکه در برابر احکام عقلی موضعگیری نیز دارند، به گرایشات عقلی معتزله و عقلگرایی افراطی آنان پرداخته که شاید یکی از عوامل مؤثر در انقراض آنان بوده است.
او سپس دیدگاه مکتب قم را نسبت به عقل بیان کرده و به ارزیابی و تحلیل آن پرداخته است[۱].
در ادامه، اجتهاد و تقلید در اصول دین از دیدگاه مکتب قم مورد بررسی قرار میگیرد. این مکتب، بر آن است که تحصیل علم و یقین در اصول دین، وظیفه مهم هر مکلف است و نیازمند استدلالهای عقلی نیرومند و قطعی است؛ بهعبارتدیگر، تقلید در اصول اعتقادی جایز نیست و هرکس باید از راه استدلال و برهان به شناخت خدا، عدل، نبوت، امامت و معاد دست یابد. این رویکرد با نفی تقلید صرف در این بنیادهای فکری، به تحکیم ایمان عقلانی کمک میکند. این بخش، دیدگاه علمایی چون میرزای قمی و علامه حلی را در جواز و عدم جواز تقلید در اصول دین بررسی میکند[۲].
بحث ارزش و حجیت قرآن مجید در مکتب قم نیز یکی از مباحث اصلی این بخش است. مکتب قم قرآن را از هرگونه تغییر و تحریفی مصون و محفوظ میداند و در نتیجه، حجیت و ارزش قرآن کریم برای مباحث اعتقادی و فقهی روشن و مبرهن میگردد.
عقیده مرحوم شیخ صدوق درباره قرآن، بهتفصیل بیان میشود. شیخ صدوق، از برجستهترین علمای قم، معتقد بود که قرآن کلام، گفتار و وحی خداوند است و هیچ باطلی به آن راه ندارد. او بر عدم تحریف قرآن تأکید فراوان داشت و روایات دال بر تحریف را رد میکرد یا تأویل مینمود و آنها را با روشهای متقن حدیثی و تفسیری خود، صحیح و معتبر نمیدانست[۳].
سپس، روش تفسیر قرآن کریم در مکتب قم تبیین میشود. این مکتب، به روش تفسیر روایی با تکیه بر احادیث اهلبیت(ع) و توجه به ظواهر قرآن معتقد است، اما از تفسیر به رأی و تأویلهای بدون دلیل اجتناب میکند. این روش تفسیر، قرآن را بهعنوان یک مجموعه واحد در نظر میگیرد و آیات را با کمک یکدیگر و روایات معصومین(ع) تبیین میکند تا به معارف بلند قرآنی دست یابد[۴].
در ادامه، موضوع حجیت ظواهر قرآن مطرح میشود. با توجه به آنکه علمای قم بهشدت با شبهه تحریف قرآن مقابله نموده و آن را دفع نمودهاند، دیگر مانعی برای التزام به حجیت ظواهر قرآن در مسائل و فروع فقهی برای آنان باقی نمیماند، اما روشن است که این حجیت، مشروط به فحص از روایات است و بدون مراجعه به آنها کسی نمیتواند با استناد به حجیت ظواهر قرآن به آن عمل کند؛ زیرا حجیت ظاهر آیهای از قرآن، مشروط به عدم وجود قرینه برخلاف آن است و هرکدام از روایات شایستگی آن را دارند که بتوانند قرینه برخلاف باشند[۵]. نویسنده سپس مفصلا درباره حجیت یا عدم حجیت ظواهر قرآن در معارف و اعتقادات بحث میکند[۶].
در پایان این بخش، روش مرحوم صدوق در تصحیح و نقد حدیث تشریح میشود. شیخ صدوق در بررسی احادیث، دقت و سختگیری فراوانی داشت. او به بررسی سند و متن احادیث میپرداخت و احادیثی را که با قرآن، عقل و اصول محکم دینی مخالف بودند، رد میکرد. وی بهویژه با احادیثی که به تجسیم (جسمانی دانستن خداوند) یا تشبیه (شبیه دانستن خداوند به مخلوقات) منجر میشدند، بهشدت مخالفت میکرد و در جهت پالایش احادیث از اینگونه باورهای نادرست تلاش مینمود[۷].
- بخش دوم (بررسی اصول اعتقادی، از منظر مکتب کلامی قم):
این بخش، دیدگاه این مکتب را در مسائل کلیدی عقیدتی تبیین میکند. ابتدا، توحید در الوهیت یا توحید عبادی مورد بحث قرار میگیرد. مکتب قم بر این باور است که تنها خداوند سزاوار پرستش و عبادت است و هیچ موجود دیگری در این امر با او شریک نیست[۸].
این بخش همچنین به ریشههای شرک در عبادت و انواع آن میپردازد و راههای مقابله با آن را تبیین میکند[۹].
در ادامه، توحید ذاتی به معنای یگانگی و بیشریکی خداوند در ذات خود بررسی میشود. خداوند یکتا و ازلی است و هیچ موجود دیگری در ذات با او شریک نیست. این بخش به بیان دلایل عقلی و نقلی بر یگانگی ذات خداوند میپردازد و کیفیت خلقت جهان را بهعنوان یکی از دلایل بر توحید ذاتی مطرح میکند. آفرینش آسمانها، زمین، فرشتگان و انسان از جمله مباحثی است که در این راستا بهتفصیل بیان میشوند و هریک شاهدی بر یگانگی و قدرت خالق مطلق بشمار میروند[۱۰].
مبحث بعدی، توحید در اسماء و صفات الهی است. مکتب قم معتقد است که صفات خداوند (مانند علم، قدرت، حیات و اراده) عین ذات او هستند و جدای از ذات نیستند. این دیدگاه، تعدد صفات را به تعدد ذات برنمیگرداند و برای حفظ تنزیه (منزه دانستن) خداوند از هرگونه نقص یا محدودیت، آیات متشابه (آیاتی که بهظاهر صفات جسمانی برای خدا بیان میکنند) را تأویل میکند. تأویل این آیات بهگونهای است که با کمال و جلال خداوند سازگار باشد و هرگونه تجسیم و تشبیه را رد میکند[۱۱].
سپس، موضوع رؤیت خداوند بررسی میشود. مکتب کلامی قم، رؤیت حسی خداوند با چشم را چه در دنیا و چه در آخرت محال میداند. این اعتقاد بر پایه دلایل عقلی و نقلی است که خداوند موجودی فرامادی و نامحدود است و امکان ندارد تحت شمول دید حسی قرار گیرد. هرگونه تعبیر از رؤیت خداوند نیز به معنای رؤیت قلبی یا ادراک عقلی تفسیر میشود تا از هرگونه تجسیم و تشبیه پرهیز شود<[۱۲].
در پایان این بخش، به عصمت انبیا و ائمه اطهار(ع) پرداخته میشود. اجماع علمای شیعه بر عصمت مطلق پیامبران و امامان از هرگونه گناه، اشتباه و نسیان، چه قبل از نبوت و امامت و چه بعد از آن، باور دارد و این را شرط لازم برای رهبری و هدایت بشر میداند. دلایل عقلی و نقلی متعددی از قرآن و احادیث برای اثبات عصمت ارائه میشود[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
متن کتاب.