منتخب الأحكام

منتخب الأحكام، اثری از ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن عیسی بن محمد بن ابراهیم بن ابی‌زمنین (324-399ق)، فقیه مالکى، محدّث، ادیب و شاعر، نخستین نگارش فقهی در میان مالکیان است که به جمع‌آوری مسائل قضا و احکام و بیان آن‌ها به‌صورت مستقل و جداگانه از دیگر ابواب فقه، پرداخته است.

منتخب الأحكام
پدیدآوران	ابن ابی‌زمنین، محمد بن عبدالله (نويسنده) غامدی، عبدالله بن عطیة (محقق)
ناشر	المکتبة المکية
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	13سده
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	/الف2م8 178/45 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

انگیزه نگارش

نویسنده در آغاز کتاب، به انگیزه نگارش اشاره کرده و گفته است: «این کتاب را به‌منظور جمع آوری مهم‌ترین مسائل فقه قضا و احکام، تدوین کرده‌ام و هدفم او از این کار، خیرخواهی برای حکام و قاضیان مسلمان بوده که به دلیل مسئولیت‌های فراوان، فرصت مطالعه کتاب‌های مفصل و بررسی‌های زیاد را ندارند».

در حقیقت او درصدد بوده تا سخن و نظر برگزیده خود را درباره مسائلی که برای قضات مطرح می‌شود، بدون اطاله کلام و ذکر دلایل و بحث درباره اقوال ضعیف، در اختیار آنان قرار دهد؛ زیرا جستجوی احکام مسائل فرعی از منابع مختلف را برای قضات دشوار دانسته است.

درباره سبب تألیف کتاب، گفته شده است: نویسنده، آن را برای برادر خود قاضی ابوبکر تألیف کرده است.

مصادر کتاب

در تدوین کتاب از منابع مختلف، از جمله مصادر فقه مذهب مالکی استفاده شده است. موطأ مالک بن انس، کتاب ابن زیاد نوشته علی بن زیاد، سماع اشهب، فقه مطرف بن عبدالله، الجدار نوشته عیسی بن دینار، مدونه کبری، عتبیه و...، از جمله مصادر مورد استفاده نویسنده بوده است.

تأثیر کتاب در آثار بعد از خود

این کتاب، مرجع اصلی برای کسانی بوده که پس از نویسنده در این زمینه دست به نگارش زده‌اند. در کتاب «احکام» ابن مغیث طلیطلی که کمتر از هفتاد صفحه دارد، بیش از شصت بار به قول ابن ابی‌زمنین اشاره شده است. همچنین ابن هشام ازدی در کتاب ارزشمند خود «المفيد للحكام في ما يعرض لهم من نوازل الأحكام» در هشتادوهفت مسئله از این کتاب نقل قول کرده است. در کتاب «معين الحكام علی القضايا و الأحكام» نیز در موارد فراوانی مطالب کتاب عیناً نقل شده است.

روش مؤلف

از سخنان نویسنده چنین استفاد می‌شود که قصد وی از نگارش کتاب، جمع‌آوری همه مسائل فقهی قضا نبوده است. این موضوع از تصریح او مبنی بر جمع‌آوری مهم‌ترین مسائل قضا و احکام آشکار می‌شود. وی همچنین به اختصار توجه داشته است. این ویژگی لازمه تحقق هدف تألیف کتاب بوده است تا قاضی بتواند در کوتاه‌ترین زمان و با کمترین زحمت به حکم هر مسئله‌ای که می‌خواهد، دست یابد. این دو امر (عدم قصد حصر همه مسائل قضا و اختصار) در سراسر کتاب به‌وضوح دیده می‌شود؛ برای مثال او به وجود اختلاف نظر اشاره می‌کند، اما وارد جزئیات نمی‌شود. وی هنگام ذکر مسئله‌ای که در آن اختلاف یا بیش از یک قول وجود دارد، معمولاً به وجود اختلاف اشاره می‌کند و پیش یا پس از آن، قولی را که خود می‌پسندد، ذکر می‌کند، اما به بیان دلایل انتخاب یا نقد اقوال، نمی‌پردازد. کتاب «منتخب الأحكام» در حقیقت از کتاب‌های مبتنی بر نقل روایات و اقوال است و حکم هر مسئله از مجموع این نقل‌ها به دست می‌آید. نویسنده برای رعایت اختصار و تحقق هدف کتاب، همواره روایات و اقوال را بدون ذکر دلایل نقل می‌کند و گاهی حتی بخش‌هایی از متن را حذف می‌کند اگر معنا بدون آن‌ها کامل باشد، یا در متن تصرف می‌کند با تحفظ بر معنا.

روش عرضه اقوال

روش نویسنده در ذکر اقوال فقهی این است که هنگام بیان حکم هر مسئله، ابتدا آنچه از امام مالک در «مدونه» نقل شده را ذکر می‌کند و تا زمانی که قول امام مالک در این مسئله در مدونه باشد، به سراغ منبع دیگر نمی‌رود. اگر آنچه می‌خواهد در مدونه نباشد، آنچه از مالک در منابع دیگر شنیده، نقل می‌کند. قول ابن القاسم در مدونه نزد او بر قول دیگران مقدم است. اگر قول ابن القاسم را در مدونه نیابد، از روایات موجود در عتبیه یا منابع دیگر استفاده می‌کند. همچنین اقوال دیگر شاگردان مالک مانند اشهب، مطرف، عبدالملک بن ماجشون و دیگران را نیز نقل می‌کند. وی در برخی مسائل به اجماع فقهای مالکی در مورد حکم اشاره می‌کند. بااینکه نویسنده در نسبت دادن اقوال به صاحبانشان دقت می‌کند، اما گاهی قول یا حکمی را به مشایخ یا اهل فتوا نسبت می‌دهد، بدون اینکه نام آن‌ها را ذکر کند.

مجموع مباحث کتاب، در دو جلد عرضه شده است.

جلد اول، حاوی کتاب‌های: «الدعوی»، «الشهادات و الأيمان»، «المديان و التفليس» و «الحمالة و الكفالة» است.

جلد دوم، شامل کتاب‌های: «مكاتبات القضاة و الحكم علی الغائب»، «الاستحقاق»، «الصلح و اختلاف الآمر و المأمور»، «الوكالة»، «الولاية و الترشيد»، «العارية»، «الوديعة»، «الرهن» و «تضمين الصناع» است. در ذیل هر کتاب، ابواب متعدد با عناوین مختلف ذکر شده است. نخستین کتاب این مجموعه، «كتاب الدعوی» و آخرین آن، «كتاب تضمين الصناع» است.

محقق، مقدمه‌ای را مشتمل بر توضیحاتی پیرامون کتاب، نویسنده و عصر او آورده است. وی همچنین به نسخه‌برداری از متن و مقابله آن، عنوان‌بندی و سازمان‌دهی مناسب مطالب، ذیل عناوین مربوطه بدون ایجاد اختلال در ترتیب نویسنده، پرداخته است. مستندسازی نقل قول‌های نویسنده، تعلیق بر برخی مطالب، توضیح برخی از اصطلاحات فقهی، آدرس‌دهی آیات قرآن، استخراج و مستندسازی احادیث و روایات و بیان معنای برخی از واژگان، در پاورقی، از دیگر کارهای محقق است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.