مقدمهای بر جغرافیای تاریخی ایران
مقدمهای بر جغرافیای تاریخی ایران، اثر حسن بیک محمدی (معاصر) محقق و نویسنده است. این کتاب، جغرافیای تاریخی ایران را در سه محور اصلی «جغرافیای انسانی ایران و روابط متقابل انسان با محیط در بستر تاریخ»، «جغرافیای تاریخی ایران از پیدایش نخستین تمدنهای بشری در فلات ایران تا سال 1300ش» و «موقعیت و شرایط جغرافیایی ایران بهعنوان بستر حوادث در کنار مسائل تاریخی و سیاسی و در ارتباط متقابل با یکدیگر»، بررسی میکند.
| مقدمهای بر جغرافیای تاریخی ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بیکمحمدی، حسن (نويسنده) |
| ناشر | دانشگاه اصفهان |
| مکان نشر | ایران - اصفهان |
| سال نشر | 1400ش |
| چاپ | 7 |
| شابک | 978-964-6478-22-0 |
| موضوع | جغرافیای طبیعی - ایران - ایران - جغرافیای تاریخی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 7م9ب 23 DSR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب، مشتمل است بر: پیشگفتار، تقریظی از استاد حسین شکویی و چهار بخش اصلی (که رویهمرفته حاوی هفت فصل هستند).
گزارش محتوا
در پیشگفتار، به موضوع کتاب و محورهای اصلی مورد بحث در آن، اشاره شده است[۱].
فصل اول (تعاریف و مفاهیم): این فصل، به تعریف و تبیین مفهوم جغرافیای تاریخی اختصاص دارد. از جمله تعریفها این است: «جغرافیای تاریخی از وضع سرزمینهای مختلف برحسب موقعیتهای گوناگون تاریخی که داشتهاند، سخن میگوید»[۲]. در این بخش، دیدگاههای اندیشمندان مختلف در فرهنگنامهها و نزد پیشگامان این رشته، مانند توزر و هارتشورن، بررسی شده است[۳].
فصل دوم (آثار و روابط متقابل تاریخ و جغرافیا): این فصل، به بررسی اثرات متقابل و پیوند میان تاریخ و جغرافیا میپردازد و جغرافیا را بهعنوان بستر و صحنه نمایش رویدادهای تاریخی در نظر میگیرد. مباحث این فصل، شامل بررسی ارتباط این دو در دورههای مختلف تاریخی (دوره باستان، قرون وسطی، رنسانس و دوره معاصر)، سیاست، محیط و جغرافیا، اثر محیط و عوامل جغرافیایی بر مسائل تاریخی و... است[۴].
فصل سوم (عوامل مؤثر در روابط انسان و محیط در سرزمین ایران): محتوای این فصل، بر موقعیت و ویژگیهای جغرافیایی فلات ایران و تأثیر آن بر روابط انسان و محیط متمرکز است. «موقعیت جغرافیایی ایران بین سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا بهگونهای بوده است که همه اقوام و ملل شرق و غرب برای عبور یا لشکرکشی به اطراف، از این کشور استفاده میکردند»[۵]. ویژگیهای اصلی فلات ایران، شامل ارتفاعات (مانند البرز و زاگرس) و بخشهای کویری، میشود که تأثیر بسزایی بر شرایط آب و هوایی، کشاورزی و تمرکز جمعیت داشته است. در این فصل، از پیدایش نخستین کانونهای حکومتی در فلات کشور ایران، اثر موقعیت ایران بر جریانهای تاریخی و فرهنگی، نقش اسلام در وحدت مردم ایران و... نیز بحث میشود[۶].
فصل چهارم (جغرافیای تاریخی اقوام قبل از آریایی در فلات ایران): در این فصل، از شروع زندگی در فلات ایران (شامل غارنشینی، زندگی در مناطق تپهای)، جغرافیای تاریخی عیلام (شامل موقعیت و شرایط جغرافیایی، عظمت تمدن عیلام، نقش عوامل جغرافیایی در تمدن عیلام، شهرنشینی و کشاورزی و تجارت) بحث شده است[۷].
فصل پنجم (جغرافیای تاریخی ایران پیش از اسلام): این فصل، به بیان جغرافیای تاریخی اقوام پیش از آریایی میپردازد. این اقوام در واقع بومیان این سرزمین محسوب میشدهاند. از جمله این اقوام میتوان به قوم کاس سو یا کیسی در نواحی غربی، تپور در مازندران، خوز و عیلامی در جنوب غربی، حبشی در سواحل خلیج فارس و دریای عمان و بالاخره اقوام هیتانی، هورین و لولوبی اشاره کرد که در نواحی شمال غربی فلات سکونت داشتهاند [۸]. در این فصل، از مهاجرت آریاییها به فلات ایران و اسکان آنان و ویژگیهای اجتماعی ایشان و پیدایش مفهوم ایران و... بحث شده است[۹].
فصل ششم (جغرافیای تاریخی ایران بعد از اسلام): این فصل، به جغرافیای تاریخی ایران از نیمه دوم قرن هفتم تا نیمه اول قرن بیستم میپردازد. پس از فتوحات مسلمانان، ایران تحت تقسیمات اداری اسلامی (اقالیم) قرار گرفت. در این دوره، مباحث مهمی چون اسلام و مالکیت اراضی، توسعه شهرنشینی و ظهور شهرهای مهم اسلامی (مانند بغداد، اصفهان، ری و نیشابور) و تأثیرات سلسلههای ترک و مغول (سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان) بر ساختار اقتصادی و جغرافیایی کشور مورد توجه قرار میگیرد[۱۰].
فصل هفتم (گذشته نواحی ایران با تأکید بر نظر جغرافیدانان اسلامی): این فصل، به ارائه شرح تفصیلی جغرافیایی نواحی مهم ایران بر اساس متون جغرافیدانان اسلامی تمرکز دارد. این نواحی، شامل خلیج فارس و دریای عمان (اهمیت راهبردی و تجاری، جزایر مهم مانند هرمز و بحرین) و مناطق داخلی ایران، مانند آذربایجان (تبریز، مراغه و اردبیل)، کرانههای جنوبی دریای خزر (گیلان و مازندران)، خراسان بزرگ (نیشابور، مرو، بلخ و هرات) و مناطق مرکزی و غربی (ری، لرستان، اصفهان، فارس، کرمان، سیستان، بلوچستان و خوزستان) است. هدف این فصل، تبیین چگونگی توصیف این نواحی در طول تاریخ و نقش آنها در تمدن اسلامی است[۱۱].
توجه: فصلهای اول و دوم و سوم در بخش اول کتاب، فصلهای چهارم و پنجم در بخش دوم، فصل ششم در بخش سوم و فصل هفتم همراه با «نتیجهگیری از مباحث کتاب»، در بخش چهارم جای گرفته است.
پانویس
منابع مقاله
پیشگفتار و متن کتاب.