مفيد العلوم و مبيد الهموم

مفيد العلوم و مبيد الهموم، اثر جمال‌الدين ابوبكر خوارزمى، كتابى است در موضوعات مختلفى همچون تاريخ اسلامى، شريعت، علوم عربى و آداب آن و... كه به زبان عربى و در قرن چهارم هجرى نوشته شده است

مفید العلوم و مبید الهموم
پدیدآوران	خوارزمی، محمد بن عباس (نویسنده) انصاری، عبدالله بن ابراهیم (مقدمه‌نويس)
عنوان‌های دیگر	کتاب مفید العلوم و مبید الهموم
ناشر	المکتبة العصرية
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1418 ق یا 1998 م
چاپ	1
موضوع	اخلاق اسلامی اسلام - عقاید اسلام - مسایل متفرقه مسایل متفرقه مسلمانان - آداب و رسوم و زندگی اجتماعی
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏11‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏9‎‏م‎‏7‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

كتاب با مقدمه محقق در اشاره به موضوع و مطالب آن آغاز شده و مطالب در چندين بخش با عنوان «كتاب» و هر كتاب، در چندين باب، تنظيم يافته است.

كتاب، در بخش‌هاى متنوعى سامان يافته است كه از جمله آن‌ها بخش تاريخ مى‌باشد كه دربردارنده فرازهايى از سيره نبويه، احكام نبوت و معجزات نبى، غزوات ايشان، دارالحرب، اصناف كفار، پيمان‌ها و عهود و... است. در بخشى نيز به عجايب بلاد و جاذبه‌هاى هر شهر پرداخته شده و پس از آن، ابوابى به علم النفس اختصاص يافته است

اين كتاب به‌صورت يك مجموعه فراهم آمده است و شامل مطالبى از قبيل: اهميت تفكر از ديدگاه دين، حقيقت تفكر، حقيقت توحيد، فرقه‌هاى هفتاد و دوگانه امت اسلامى، فرقه ناجيه (كه به اعتقاد وى اهل سنت و جماعت هستند)، تفسير نبوت، شرائط معجزه، معجزات پيامبر(ص)، نسب پيامبر(ص)، اخلاق و خصوصيات ايشان، نامه‌هاى پيامبر(ص) به پادشاهان ساير كشورها و دعوت آن‌ها به اسلام، تفسير واجب عينى و كفايى، كرامات اولياء، ماهيت روح، حقيقت عقل، غرائب فقه و اخبار، معاد جسمانى، رديه‌هايى بر فلاسفه، دهريون و ملحدان و...، آداب معاشرت، اوراد، نمازها، مناظرات، اقليم‌ها، علم النفس و روش معالجه بيمارى‌هاى روحى، مسائل شرعى، حقوق زنان، تاريخ، معمّرين، سيره ملوك، آداب جنگ، تعبير خواب، شگفتى‌هاى شهرها، خواص اشياء، فتنه‌هاى آخرالزمان و... مى‌باشد.

در نسبت اين كتاب به خوارزمى، عباس اقبال، نخستين بار در 1938م در يادداشتى بر يكى از نسخه‌هاى چاپى «المكارم و المفاخر» (بخشى از كتاب مفيد العلوم كه به‌طور مستقل و توسط عزت عطار در قاهره به سال 1354ق چاپ شده است)، با استناد به اينكه سبک نگارش اين كتاب و در نتيجه كتاب «المكارم»، با سبک ابوبكر خوارزمى تفاوت فاحش دارد و نيز چون در اثناى كتاب، از حسن صباح (518ق) سخن به ميان آمده است، انتساب آن را به ابوبكر خوارزمى نادرست دانسته است. در 1985م نظر اقبال تأييد شد و محمد عبدالقادر عطا پس از بررسى 4 نسخه خطى كتاب، آن را به نام زكرياى قزوينى به چاپ رساند.

گزارش محتوا

كتاب اول، در مورد قواعد دين بوده و در نه باب، تنظيم شده است. مطالبى كه در اين ابواب، مورد بحث و بررسى قرار گرفته، عبارتند از: نظر و استدلال؛ واجبات مكلفين؛ توحيد؛ ائمه توحيد؛ عجايب خلقت انسان؛ خلقت عالم؛ اعتقادات مكلف؛ فرق امم و حكم كسى كه دعوت دين حق، به گوش وى رسيده است

در كتاب دوم، احكام مرتبط با نبوت، در يازده باب، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است كه عناوين اين ابواب، عبارتند از: تفسير نبوت؛ رد براهمه؛ صادق و برحق بودن حضرت محمد(ص)؛ شروط معجزه؛ معجزات پيامبر(ص)؛ نسب و اخلاق ايشان؛ نامه‌هايى كه آن حضرت به ملوك براى دعوت به اسلام نوشتند؛ لباس و زينت ايشان و اينكه آن حضرت، رسولى صادق بوده و رسالت خويش را به‌خوبى انجام دادند

در سومين كتاب، مطالبى پيرامون شرح سنت، در نه باب، بيان شده است. برخى از اين مطالب، عبارتند از: فرض العين؛ فرض الكفايه؛ اصحاب حديث؛ فرقه ناجيه؛ وجوب دورى و بغض داشتن از اهل بدعت و مودت پيروان سنت؛ تعظيم و احترام به كتاب خدا؛ حكم عوام مؤمنين و كرامات اولياء خدا

مطالب مربوط به امور غريبه، در كتاب چهارم آمده است. برخى از اين امور، عبارتند از: ماهيت روح؛ حقيقت عقل؛ غرائب فقه؛ معناى «اهدنا الصراط المستقيم» ؛ اسرار شب قدر؛ حروف؛ تعلق ثواب و عقاب به روح يا بدن؛ نعم الهى و خاصیت آب

در كتاب پنجم، مطالبى پيرامون كفر و اعتقادات نادرست، عنوان گرديده است. اهم اين مطالب، مربوط به حقيقت تعصب؛ كفر؛ رد بر فلسفه، دهريه، ملحدين، منجمين و يهود؛ پرستش بت، حيوانات و كواكب؛ مجوس؛ براهمه؛ نصرانيون و..

در كتاب ششم، فوايد دين بيان گرديده است. برخى از اين فوايد، عبارتند از: فوايد، آفات و رقيت مال؛ جواز يا عدم جواز لعن ظالمين؛ كذب؛ برترى انسان ثروتمند شاكر بر فقير صابر؛ شكايت فقرا به پيامبر(ص)؛ شوخى پيامبر(ص)؛ دوست داشتن اسب؛ کیفیت خوردوخوراك شيطان؛ طعام و نوشيدنى؛ خدمت به خانواده؛ موانع زكات؛ حقوق مؤمن؛ اكرام شعر و..

آداب مورد توجه و تذكر در اسلام، در كتاب هفتم، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. برخى از اين آداب، عبارتند از: آداب مربوط به مريد؛ آداب مابعد طلوع خورشيد؛ آداب زكات؛ آداب روزه؛ آداب دعا؛ آداب قرائت قرآن؛ آداب خوردن و نوشيدن؛ آداب خواب؛ آداب نكاح؛ آداب حمام و..

عنوان ساير كتب، عبارتند از: اوراد؛ مناظرات؛ معرفت جواهر؛ معالجه گناهان؛ حقيقت دنيا و آفات آن؛ تسليت خردمندان؛ حلال و حرام؛ حقوق؛ مكارم و مفاخر؛ غرور انسان و عاقبت زمان؛ نوادر علماء؛ زنان؛ سلطان؛ اسرار وزارت؛ تواريخ؛ سير ملوك؛ جنگ و مسابقه پادشاهان در آن؛ تعبير خواب و رؤيا؛ عجايب شهرها؛ خواص مواد؛ قوه باه؛ جهاد و فتنه‌هاى آخرالزمان.

وضعيت كتاب

تحقيق كتاب، توسط عبدالله بن ابراهيم انصارى صورت گرفته است.

فهرست مطالب، در انتهاى كتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.

2. دايرةالمعارف تشيع، ج 7، مدخل: خوارزمى.

3. دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 5، مدخل: ابوبكر خوارزمى.