جریری نهروانی، معافی بن زکریا
| ابن طرارا، ابوالفرج مُعافى ابن زكريّا بن يحيى نهروانى؛ | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | مُعافى ابن زكريّا بن يحيى نهروانى؛ |
| نام‌های دیگر | ابن طرارا ابوالفرج مُعافى ابن زكريّا بن يحيى نهروانى، مُعافى ابن زكريّا جریری نهروانى؛ |
| تخلص | ابن طرارا؛ |
| نام پدر | ابن زكريّا بن يحيى نهروانى؛ |
| ولادت | 305ق؛ |
| محل تولد | عراق؛ |
| محل زندگی | بغداد، نهروان؛ |
| رحلت | 390ق؛ |
| مدفن | نهروان(محل وفات)؛ |
| طول عمر | 85؛ |
| دین | اسلام؛ |
| مذهب | جریری؛ |
| پیشه | محدّث، مقري، اديب و فقيه جريري؛ |
| منصب | قاضی؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | محدّث، مقري، اديب و فقيه جريري؛ |
| اساتید | ابن شنبوذ، ابوعيسى بكّار، ابومزاحم خاقانى و خضر بن حسين حلوانى، ابراهيم بن محمد نفطويه؛ |
| مشایخ | ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوي، ابوبكر عبدالله بن ابى داوود سجستانى، ابومحمد يحيى بن محمد بن صاعد، قاضى محاملى، محمد بن احمد بن ابى الثّلج، محمد بن همام اسكافى، احمد بن محمد بن سعيد ابن عُقده، محمد ابن حسن بن دُرَيد، محمد بن حسن بن زياد مقري، محمد بن قاسم انباري و محمد بن محمود خزاعى؛ |
| معاصرین | ابوبكر ابن مجاهد، ابوحيان توحيدي، ابن نديم؛ |
| شاگردان | ابوالحسن على بن سليمان اخفش صغير؛ |
| برخی آثار | 1- الجليس الصالح الكافى و الا´نيس الناصح الشافى، 2- البيان الموجز عن علوم القرآن المعجز، 3- التحرير و النقر و الحدود و العقود؛ |
ابن طَرارا، ابوالفرج مُعافى ابن زكريا بن يحيى نهروانى (7 رجب 305- ذيحجه 390/ دسامبر 917 - نوامبر 1000)، محدّث، مقري، اديب و فقيه جريري.
شهرت وي در برخى از منابع به شكل ابن طراره آمده است، ليكن ابن طرار و ابن طراز را بايد مصحّف دانست.
معافى ظاهراً از اين جهت كه مدتى در باب الطاق بغداد نيابت منصب قضا را داشته به قاضى شهرت يافته است.
اصل خاندان معافى بنا به قراين مختلف از نهروان بوده، ولى در مورد محل تولد او اطلاعى در دست نيست.
با توجه به استماع او از ابوالقاسم بغوي در 317ق و برخى ديگر از مشايخ بغداد در آن زمان مى‌توان نتيجه گرفت كه وي پيش از 12 سالگى در بغداد به تحصيل علم اشتغال داشته است.
دانسته نيست معافى در چه زمانى بغداد را به قصد نهروان ترك كرده، ولى وفات او در نهروان واقع شده است، نمى‌توان گفت مقصود ابن نديم از اينكه معافى اهل نهروان بوده اصليت وي بوده، يا اينكه مدت قابل توجهى در آنجا زندگى كرده است.
نه تنها منابع شرح حال معافى، بلكه بررسى مشايخ او نيز ثابت نمى‌كند كه وي در طول عمر از عراق خارج شده باشد؛ البته تنها يك سفر او به حجاز براي به جا آوردن مناسك حج گزارش شده است.
مذهب جریری
وي چنانكه اشاره شد، مذهب جريري داشت كه دلالت بر تسنن او دارد. منابع شرح حال نيز در تسنن او ترديد نكرده‌اند.
رجال نويسان شيعه بغداد در نيمه اول قرن 5ق/11م چون طوسى و نجاشى و اخلاف ايشان نيز او را در زمره مصنفان شيعه ياد نكرده‌اند.
البته برقانى گفته كه معافى احاديث مورد علاقه شيعه را بسيار روايت مى‌كرده است. در تأييد اين گفته بايد متذكر شويم كه افزون بر شمار قابل توجهى احاديث در مورد مناقب ائمه شيعه(ع) كه در كتب اهل سنت و شيعه از معافى نقل شده، در كتب اماميه احاديثى به روايت او آمده كه به نام ائمه دوازده گانه و در نتيجه به حقانيت مذهب شيعه اثناعشري تصريح دارد.
اساتید، مشایخ، شاگردان، راویان و آثار
حدیث
ابن طرارا چنانچه ذكر شد، از سنين كم به فراگيري حديث از مشايخ بزرگ بغداد چون ابوالقاسم عبدالله بن محمد بغوي، ابوبكر عبدالله بن ابى داوود سجستانى، ابومحمد يحيى بن محمد بن صاعد، قاضى محاملى، محمد بن احمد بن ابى الثّلج، محمد بن همام اسكافى و احمد بن محمد بن سعيد ابن عُقده پرداخت.
در مورد ديگر مشايخ وي مى‌توان به منابع ياد شده و نيز ياقوت رجوع كرد.
از كسانى كه از او حديث روايت كرده‌اند مى‌توان قاضى ابوالطيب طبري، ابوالقاسم عبيدالله ازهري، احمدبن على تَوّزي و احمد بن عمر بن روح نهروانى را نام برد.
جمعى از محدّثين شيعه چون على بن محمد خزّاز قمى، محمد بن احمد بن شاذان قمى و جعفر بن احمد قمى معروف به ابن رازي از او حديث شنيده و روايت كرده‌اند.
توثیق رجالی
از نظر رجالى، برقانى و عتيقى معافى را توثيق كرده‌اند.
قرائت
در علم قرائت معافى به عنوان مقري و راوي قرائت سلف معروف است. او قرائت قاريان مختلف را از ابن شنبوذ (د 328ق)، ابوعيسى بكّار، ابومزاحم خاقانى و خضر بن حسين حلوانى فراگرفت.
با توجه به درگيريهاي موجود بين ابن شنبوذ و مقري مشهور بغداد، ابوبكر ابن مجاهد (د 324ق)، اين نكته كه معافى در درس ابن شنبوذ حاضر شده و از ابن مجاهد روايت نكرده، مى‌تواند نشانه‌اي از گرايش معافى به افكار ابن شنبوذ در مورد عدم شدوذ قرائات غير سبع در برابر ابن مجاهد كه به قرائات سبع رسميت بخشيده بود، باشد.
شايان ذكر است كه يكى از مؤثرترين اسلاف در معافى، يعنى طبري نيز در كتابى كه در قرائت تأليف كرده بود، بسياري از قرائات غير سبع را مورد توجه قرار داده بود.
به رغم اينكه معافى راويان زيادي در قرائت داشت و كتابى در قرائات تأليف كرده روايات او چنانكه انتظار مى‌رود، در كتب قرائت وارد نشده و تنها هذلى (د 415ق) در كامل در سطحى وسيع و ديگران چون ابومعشر طبري (د 478ق) در تلخيص، سِبط خياط (د 541ق) در كفايه و ابن فتحان (د 550ق) در مصباح تا حدودي روايات او را مورد توجه قرار داده‌اند. شايد رابطه معافى با ابن شنبوذ در اين كم توجهى بى‌تأثير نبوده باشد.
فقه
معافى در علم فقه به عنوان يكى از مهم‌ترين پيروان و مروجان مذهب محمد بن جرير طبري، و شايد پس از خود طبري به عنوان بزرگ‌ترين مؤلف در فقه جريري معروف است.
معانى آثار متعددي در زمينه فقه تأليف كرده كه از آن جمله 2 كتاب التحرير و النقر و الحدود و العقود در اصول فقه جريري و شرحى بر كتاب الخفيف طبري قابل ذكر است.
معافى در مقام دفاع از مذهب جريري با ديگر مذاهب رايج در بغداد از حنفى و شافعى و ظاهري درگير بوده و تأليفاتى در رد و نقض آنها داشته كه از آن ميان بايد جوابيه او به الجامع الكبير محمد بن حسن شيبانى فقيه حنفى، ردَيّه بر ابوالحسن كرخى فقيه حنفى، جوابيه به اسماعيل مُرَنى شافعى، رديه بر داوود اصفهانى مؤسس مكتب ظاهري و رديه بر فقيهى به نام ابويحيى بلخى را ذكر كرد.
معافى به طور قطع درس طبري را درك نكرده و فقه او را از طريق شاگردانش فراگرفته است.
به هر حال با انقراض فقه جريري ظاهراً آثار فقهى معافى نيز مورد بى‌توجهى واقع شده و امروزه چندان چيزي از آراء فقهى او حتى در لابه‌لاي كتب به دست ما نرسيده است.
ادب
در زمينه ادب، او از استادانى چون ابراهيم بن محمد نفطويه بهره برده و در فنون مختلف ادب از نحو و لغت و غير آن مهارت داشت.
او از مشايخى چون محمد ابن حسن بن دُرَيد، محمد بن حسن بن زياد مقري، محمد بن قاسم انباري و محمد بن محمود خزاعى حكايات ادبى روايت كرده است.
ياقوت حكايت ملاقات او با ابوحيان توحيدي را در جامع رُصافه بغداد نقل كرده است. از شاگردان او در ادب مى‌توان ابوالحسن على بن سليمان اخفش صغير را نام برد.
وي شعر نيز مى‌سروده و نمونه‌هايى از سروده‌هاي وي در منابع آمده است. ابوحيان ضمن ستايش فصاحت او قطعاتى از نثر او را نقل كرده است. در منابع مختلف اظهار نظرها و تفسيرهاي ادبى او به چشم مى‌خورد.
مهم‌ترين اثر معافى در ادب كتاب الجليس الصالح الكافى و الا´نيس الناصح الشافى است كه از 100 مجلس تشكيل شده و برخى از مجالس با ذكر يك حديث نبوي آغاز گرديده است. سپس مؤلف به شرح حديث پرداخته و به مناسبت، حكايات و قطعات شعر نقل كرده است. معافى در اين كتاب از حيث سبك از كامل مبرد تأثير پذيرفته است.
كتاب الجليس به عنوان يك منبع تاريخى براي مطالعه عصر اموي نيز شايان توجه است.
از اين كتاب نسخه‌هاي متعددي در كتابخانه‌هاي جهان موجود است، الجليس در 1981-1983م در بيروت به كوشش محمد مرسى خولى به چاپ رسيده است. ريترطى يادداشتى و ديتريش در مقاله‌اي تفصيلى تحت عنوان «كتاب الجليس و الانيس‌ِ معافى...» در مورد اين كتاب و مؤلف آن بحث كرده‌اند (ترجمه عربى مقاله ديتريش در مجله المجمع العلمى العربى، در دمشق به چاپ رسيده است).
از ديگر آثار ادبى وي بايد شرح كتاب الجرمى در نحو، المحاورة فى العربية، و رساله‌اي در واو عمرو (احتمالاً درباره كتابت آن) را نام برد. ابن نديم كتابى در تأويل قرآن به وي نسبت داده و ذهبى از تفسير كبير 6 جلدي او سخن گفته است.
معافى خود در الجليس از آثاري در علوم قرآن از جمله البيان الموجز عن علوم القرآن المعجز، و كتابى در علل قرائات و تفصيل در مورد وجوه آنها ياد كرده است.
آثار باقیمانده
شايان ذكر است كه اگرچه ابن نديم گزارش كرده كه تا زمان ملاقاتش با معافى، او به گفته خودش افزون بر 50 اثر در فقه، كلام، نحو و ديگر علوم تأليف كرده بود، امروزه بجز الجليس و يك جزء حديث در 4 برگ كه نسخه آن در كتابخانه ظاهريه نگهداري مى‌شود، اثري از او در دست نيست[۱].
پانویس
- ↑ پاکتچی، احمد، ج4، ص134-132
منابع مقاله
پاکتچی، احمد، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.