مراقب تفکر (صرفاً) منطقی باشیم
مراقب تفکر (صرفاً) منطقی باشیم، نوشته دکتر مهرنوش هدایتی (متولد 1351ش)، فارغالتحصیل دکترای تخصصی مشاوره و روانشناسی است. این کتاب بر مهارت «تفکر مراقبتی» در برنامه «فلسفه برای کودکان» تمرکز دارد و هدف آن، پرورش انسانهایی است که قادر به درک عمیقتر و عادلانه برای قضاوتها و تصمیمات باشند.
| مراقب تفکر (صرفا) منطقی باشیم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | هدایتی، مهرنوش (نويسنده) |
| عنوانهای دیگر | مهارت تفکر مراقبتی در برنامه فلسفه برای کودکان |
| ناشر | پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1398ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | تفکر انتقادی - تفکر انتقادی در کودکان - اندیشه و تفکر - کودکان و فلسفه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه نگارش
انگیزه اصلی نگارش این کتاب، از نیاز بنیادین انسانها به زندگیای مراقب و زیبا سرچشمه میگیرد و هدف آن، تبیین مفهوم حیاتی «مراقبت» و ارائه بنیانهای نظری آن است. نویسنده، امید دارد این کتاب به کودکان کمک کند تا "در تمام داوریها و تصمیمات، درکی عمیق توأم با مراقبت داشته باشند" و زندگیای سرشار از کشف خوبی، دوستی و شادی را تجربه کنند[۱].
اهمیت کتاب
این اثر به دلایل متعددی دارای اهمیت است:
- معرفی رویکردی جامع به تفکر: کتاب، «تفکر مراقبتی» را بهعنوان بعدی حیاتی و اغلب نادیدهگرفتهشده از شناخت انسان، در کنار تفکر انتقادی و خلاق معرفی میکند. این رویکرد، فراتر از منطق صرف، بر اهمیت ادراک و احساس تأکید دارد.
- گسترش برنامه فلسفه برای کودکان: این کتاب، تفکر مراقبتی را بهطور نظاممند در برنامه فلسفه برای کودکان ادغام میکند؛ برنامهای که بهطور سنتی بیشتر بر مهارتهای تفکر انتقادی و خلاق تأکید داشته است. این ادغام به رشد جامع شناختی و اخلاقی کودکان کمک میکند.
- بنیانگذاری اخلاقی تفکر: تفکر مراقبتی را در ریشههای اخلاق طبیعی و نظریههای مراقبت، مانند نظریه اخلاق مراقبت گلیگان و نادینگز، استوار میسازد. این امر بر اهمیت روابط، احساسات و ارزشها در شکلگیری قضاوتها و رفتارهای اخلاقی تأکید دارد.
ساختار
کتاب با مقدمهای از نویسنده آغاز و مطالب در قالب هشت فصل تدوین شده است.
سبک نگارش
سبک نگارش این کتاب دارای ویژگیهای اصلی زیر است:
- آکادمیک و علمی: نویسنده بهکرات به آثار و نظریات فلاسفه و روانشناسان برجسته نظیر لیپمن، نادینگز، کولبرگ، گلیگان، داماسیو و دیگران ارجاع میدهد، که نشاندهنده عمق تحقیق و اعتبار علمی آن است.
- تحلیلی و توضیحی: مفاهیم بهدقت تعریف شده، اجزای آنها تحلیل گردیده و روابط بین آنها بهوضوح توضیح داده میشود. این تحلیلها غالباً با نمودارها و مدلها برای روشنسازی ایدههای پیچیده همراه است.
- جامعنگر: رویکردهای نظری متنوعی از فلسفه، روانشناسی و آموزش را درهم میآمیزد تا درکی جامع از «تفکر مراقبتی» ارائه دهد.
- تمرکز بر کاربرد آموزشی: باوجود بحثهای نظری، کتاب همواره به کاربردهای عملی مفاهیم، بهویژه در برنامه فلسفه برای کودکان، میپردازد و راهکارهایی را برای پرورش این مهارتها در محیطهای آموزشی ارائه میدهد.
- اقناعی: نویسنده بهطور مداوم برای اهمیت و ضرورت ادغام «مراقبت» در چارچوب گستردهتر تفکر استدلال میکند و سوگیریهای فکری سنتی که صرفاً به منطق اولویت میدهند را به چالش میکشد.
گزارش محتوا
- فصل اول (جدال عقل و احساس): این فصل، به بررسی مباحث تاریخی - فلسفی پیرامون رابطه عقل و احساس میپردازد و دیدگاه سنتی اولویتبندی عقل بر احساس را به چالش میکشد. عواطف از جنبههای فیزیولوژیکی، رفتاری و شناختی تعریف شده و تعامل این عناصر مورد بررسی قرار میگیرد. فصل نخست، به تئوریهای مختلف عواطف از منظر روانشناسی و فلسفه پرداخته و بر اهمیت یکپارچگی ظرفیتهای شناختی و عاطفی برای یک تفکر جامع و مؤثر تأکید میکند[۲].
- فصل دوم (تفکر مراقبتی): در این فصل، مفهوم محوری «تفکر مراقبتی» بهعنوان یک توانایی انسانی حیاتی برای یک زندگی معنادار معرفی میشود. تفکر مراقبتی از تفکر صرفاً منطقی یا انتقادی متمایز شده و بر اهمیت همدلی، درک عاطفی و عمل مسئولانه تأکید دارد. همچنین، نقش این نوع تفکر در برنامه فلسفه برای کودکان، گسترش آن فراتر از تفکر انتقادی و خلاق و اهمیت آن در آموزش اخلاقی و رشد شخصیتی جامع توضیح داده میشود. مؤلفههای کلیدی تفکر مراقبتی، از جمله تفکر قدردانی، عاطفی، فعال، هنجاری، همدلانه و گفتگویی، با ارجاع به دیدگاههای لیپمن بررسی میشوند[۳].
- فصل سوم (خاستگاه تفکر مراقبتی): این بخش، ریشههای اخلاقی تفکر مراقبتی را بررسی میکند. نظریههای رشد اخلاقی، بهویژه نظریه اخلاق مراقبت گلیگان، در تقابل با دیدگاه کولبرگ، بهعنوان یکی از مهمترین بنیانهای تفکر مراقبتی معرفی میشوند. همچنین، تأثیر عمیق کار نادینگز بر مفهوم «مراقبت» و پیامدهای آموزشی آن برای پرورش یک دیدگاه اخلاقی جامع مورد بحث قرار میگیرد. این فصل، بر اهمیت همدلی، احترام و مسئولیت بهعنوان عناصر اصلی استدلال و عمل اخلاقی تأکید میکند[۴].
- فصل چهارم (تفکر مبتنی بر ارزش): این فصل، به رابطه پیچیده میان ارزشها و تفکر میپردازد. انواع ارزشها مانند ارزشهای اخلاقی، زیباییشناختی، اجتماعی و اقتصادی و تأثیر آنها بر افراد و جامعه تشریح میشود. فرایند شکلگیری نظامهای ارزشی و تأثیر آنها بر ادراک، قضاوت و رفتار افراد تحلیل میشود. این فصل تأکید میکند که تفکر مراقبتی فراتر از درک صرفاً فکری ارزشها رفته و مستلزم تعهد عاطفی و عملی به آنهاست. چارچوبهای آموزشی برای پرورش «تفکر مبتنی بر ارزش» در کودکان، از جمله «تفکر مبتنی بر ارج نهادن»، مورد بحث قرار میگیرد[۵].
- فصل پنجم (تفکر مبتنی بر عواطف): این فصل، به نقش حیاتی عواطف و احساسات در چارچوب تفکر مراقبتی میپردازد. توانایی توسعه هوش هیجانی و پاسخ سازنده به احساسات مختلف مورد بررسی قرار میگیرد. تأکید اصلی بر این است که تفکر مراقبتی، مستلزم ادغام فهم عاطفی با فرایندهای شناختی است. فصل حاضر، چگونگی تأثیر عواطف بر ادراکات، قضاوتها و اقدامات را بررسی کرده و بر لزوم شناخت و مدیریت صحیح آنها تأکید میکند. همچنین، راهبردهای تربیتی برای پرورش آگاهی عاطفی و پاسخهای هیجانی سالم در برنامه فلسفه برای کودکان تشریح میشود[۶].
- فصل ششم (تفکر مبتنی بر هنجار): این بخش، به مفهوم «هنجارها» و تأثیر آنها بر تفکر و رفتار میپردازد. توسعه هنجارهای اخلاقی و اجتماعی و فرآیند درونیسازی آنها توسط افراد بررسی میشود. تفکر هنجاری به توانایی درک و پایبندی به قوانین، اصول و معیارهای اخلاقی و اجتماعی اشاره دارد. این فصل، بر اهمیت پرورش حس مسئولیت و احترام نسبت به هنجارهای مشترک اجتماعی تأکید میکند. همچنین، چگونگی آموزش و تقویت تفکر هنجاری در بستر فلسفه برای کودکان، برای ترغیب آنها به تأمل انتقادی درباره انتظارات اجتماعی و شکلگیری قطبنمای اخلاقی خودشان، بحث میشود[۷].
- فصل هفتم (تفکر مبتنی بر فعالیت): این فصل، بر بعد عملی و فعال تفکر تمرکز دارد و تأکید میکند که تفکر فراتر از تأمل درونی است و شامل عمل و درگیری با جهان میشود. بر اهمیت قضاوت عملی، تصمیمگیری مؤثر و اجرای ایدهها تأکید میکند. تفکر فعال را به حل مسائل، بهکارگیری دانش در موقعیتهای واقعی و تعهد به ایجاد تغییرات مثبت مرتبط میسازد. در زمینه فلسفه برای کودکان، این فصل، کودکان را تشویق میکند تا افکار و ارزشهای خود را به اقدامات و رفتارهای ملموس تبدیل کنند و حس عاملیت و مسئولیتپذیری را در آنها پرورش میدهد[۸].
- فصل هشتم (تفکر مبتنی بر همدلی): این فصل نهایی، همدلی را بهعنوان مؤلفهای محوری و ضروری از تفکر مراقبتی بررسی میکند. همدلی بهعنوان توانایی درک و به اشتراک گذاشتن احساسات و دیدگاههای دیگران تعریف میشود. فصل حاضر، بهتفصیل چگونگی پرورش شفقت، درک دیدگاههای متفاوت و توانایی ارتباط با تجربیات دیگران از طریق تفکر همدلانه را شرح میدهد. بر اهمیت حیاتی همدلی در حل تعارضات، ساختن روابط سالم و ترویج عدالت اجتماعی تأکید میشود. همچنین، راهبردهای آموزشی در فلسفه برای کودکان با هدف تقویت همدلی در کودکان، از جمله ایفای نقش، بحث در مورد دوراهیهای اخلاقی و درگیری تخیلی با دیدگاههای متنوع، مورد بررسی قرار میگیرد[۹].
پانویس
منابع مقاله
سخن نخست و متن کتاب.