مرآت واردات (تاریخ سقوط صفویان، پیامدهای آن و فرمانروایی ملک محمود سیستانی)
| مرآت واردات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | وارد، محمدشفيع (نویسنده) صفت‌گل، منصور (مقدمه‌نويس و مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | عجایب البلدان |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1383ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6781-85-3 |
| موضوع | ايران - تاريخ - صفويان، 907 - 1148ق. ايران - تاريخ - قرن 12 - 13ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1251 /و2م4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مرآت واردات (تاریخ سقوط صفویان، پیامدهای آن و فرمانروایی ملک محمود سیستانی)، اثر محمد شفیع طهرانی (وارد)، با تصحیح منصور صفت گل، یکی از متون پراهمیت، اما ناشناخته مربوط به سال‌های پایانی فرمانروایی صفویان است که هم زمان با رویداد سقوط اصفهان و پس از آن، نوشته شده است.
کتاب به زبان فارسی و در بیست و هفتم شعبان 1142ق/شانزدهم مارچ 1730م تألیف شده است[۱]
این کتاب قبل از اینکه با نام «مرآت واردات» فهرست شود، به نام «عجایب البلدان» شهرت یافته بود[۲]
ساختار
متن کتاب، پس از مقدمه مفصلی از مصحح، در عناوین متعدد و مختلفی، عرضه شده است. نویسنده، بخش بندی خاصی برای کتاب در نظر نگرفته، اما بنا بر محتوای مطالب، می‌توان کتاب را به سه بخش تقسیم کرد.
طهرانی آگاهی‌های خویش درباره خاستگاه صفویان را از وقایع نگاری‌های رسمی صفوی کسب کرده است. برای نمونه هنگامی که درباره جنید سخن می‌گوید، می‌نویسد: «به نوعی که در تاریخ عالم آرا و حبیب السیر و کتب اخبار دیگر مندرج است».
منابع طهرانی جز وقایع نگاری‌های صفوی، اظهارات شاهدان حوادث نیز بوده است. مخصوصاً این نکته در هنگام گزارش رویدادهای قندهار و پس از آن در عصر فرمانروایی شاه سلطان حسین بیشتر اهمیت دارد[۳]
گزارش محتوا
در مقدمه مصحح، به مطالبی همچون فراز و فرود صفویان، رویداد برافتادن صفویان، مورخان دوره سقوط و نسخه‌های کتاب، پرداخته شده است[۴]
نویسنده در آغازین صفحات این کتاب به هنگام ارائه گزارشی کوتاه درباره کنش و واکنش میان نادرقلی و ملک محمود سیستانی می‌نویسد: «...و مفصل این مجمل در تاریخ مرآت صادقی که متمم دو جلد تاریخ فرشته، تألیف این رقم سنج صفحه هیچمدانی است، مندرج است. از این راه در این مکان به همین قدر احوال اکتفا نمود». به نظر می‌آید «مرآت صادقی»، نامی بوده است که طهرانی برای اثر خویش در آغاز برگزیده بود. از آنچه او در جایی دیگر در همین کتاب می‌آورد، می‌توان پنداشت که او پس از نگارش «مرآت صادقی»، سالی چند را به دلایل نامعلوم از ارائه تألیف دست بازداشته بود. اما سرانجام به درخواست حامی خویش بیرام خان، دوباره تألیف اثر خویش را آغاز کرد و آن را ادامه داد. او پس از ارائه گزارشی درباره جلوس نادر و سپس تدارکات او برای لشکرکشی به هندوستان و اشاره به اوضاع نابسامان آن در آستانه هجوم نادرشاه می‌نویسد: «و حقیقت صورت حال این ماجرا از این عالم مرآت تقریر را رونمای شاهد اظهار می‌گرداند که در آن زمان که کلک حقایق نگار به این مقام رسید، به سبب بعضی موانع روزگار دست از ترقیم این مقدمه ندرت آثار واکشیده، قدم به دامان اقامت پیچیده، دیده جهان بین از سیر و تفرج گلستان تحریر و ترقیم فروبسته، در خامه قلمدان واخوابید و تا مدت چند سال و چند ماه مطلق توجه به این عالم مبذول نداشت. لیکن در سنه هزار و یک صد و پنجاه و شش، روز یک شنبه آخر ماه جمادی الثانی باز به موجب تکلیف خان سراپا فضل و احسان، مشفق احوال دردمندان، نواب عالی جناب انتخاب امیران گردون مآب، جان خوبی، نواب بیرم خان بن بیرم خان بن روح الله خان بن خلیل الله خان بن میر میران نعمت‌اللّهی که در نخست احوال باعث تحریر و ترقیم تاریخ مرآت الصادقین متمم تاریخ فرشته، ذات خجسته صفات آن والادودمان است، باز مکلف تسوید اتمام تاریخ مذکور بر احوال اقبال مآل شاهنشاه خورشیدکلاه گردون بارگاه نادرشاه ظل الله و خلد الله ملکه و دولته و عمره باید گردانید. از وقوع این ایما بار دیگر قلم صداقت رقم راستی شیم سرگرم تحریر و ترقیم گردید»[۵]
از مقایسه اطلاعات ارائه شده در تاریخ شاهنشاهی با محتوای «مرآت واردات» مربوط به تاریخ تیموریان هند و نیز سنجش آنها با آگاهی‌های ارائه شده در متن مرآت واردات متعلق به کتابخانه بادلیان می‌توان نتیجه گرفت که احتمالا همه این اطلاعات مربوط به همان کتاب مورد اشاره و اصلی محمدشفیع طهرانی است که او قصد داشته است آن را درباره چهار «طبقه» تألیف کند. نکته مهم دیگر این است که به نظر می‌آید محتوای نسخه «مرآت واردات»، بخش گمشده کتاب طهرانی است که تاکنون پژوهشگران تنها از محتوای بخش تاریخی تیموریان هند آن و نیز بخش مربوط به روی کار آمدن نادرشاه و وقایع پس از آن دسترسی داشته‌اند[۶]
متن مرآت واردات دربرگیرنده سه بخش است که احتمالا وجود همین بخش‌های سه گانه سبب شده است تا متن به گونه‌ای همه سویه شناخته نگردد. از آنجا که نویسنده بخش نخست کتاب را با گزارشی درباره ویژگی‌های جغرافیایی هندوستان و پیرامون آن آغاز می‌کند، در آغاز آن را به صورت «عجایب البلدان» شناخته بودند و نکته درخور نگرش تر این است که فهرست‌نویس بادلیان آن را با تاریخ چغتایی یکی دانسته است[۷]
نویسنده متن را با آوردن دیباچه‌ای درباره زمین و آسمان و توصیفی عمومی از اوضاع جغرافیایی شروع کرده و سپس می‌نویسد که در هندوستان و دریاهای اطراف آن، جزایری بی شمار وجود دارند، اما «از آنجا که مورخان سابق یا از راه عدم تحقیق صورت حال آن بلاد دوردست یا از طریق استغنای مزاجی که ]داشته‌اند[ توجه به تفتیش چگونگی آن سرزمین گوشه و کنار مبذول نداشته، قلم‌انداز صفحه نسیان ساخته، مفید به تحریر احوال جزایر کمتر گشته‌اند»... طهرانی در آغاز به «صورت حال جزیره چین و خطا» می‌پردازد و پس از آن توضیح می‌دهد که چرا «چین» را در زمره جزایر متعلق به هندوستان دانسته است. او یادآوری می‌کند که شاهرخ تیموری برای آگاهی درباره چین هیئتی را به آن سرزمین فرستاد[۸]
دیگر مناطقی که «وارد» درباره آنها سخن می‌گوید، عبارتند از: جزیره جاوه، لامی، جزیره پرطایل و پس از آن به احوال «بلاد ادیسه» در شرق هندوستان، احوال «جزیره پیکو»، احوال «جزیره آچین» که به نوشته او جزیره‌ای است میان «بنگالا و دکهن» و احوال «جزیره ارحنگ» می‌پردازد. آنچه در گزارش جغرافیایی او بیشتر درخور توجه است، توضیحات او درباره احوال «بلاد فرنگ» است[۹]
بخش دوم، دربرگیرنده مطالبی است که با محتوای بخش یکم کاملا تفاوت دارد. محتوای بخش دوم، بیشتر بر گونه «تذکرة الأولیاء» تألیف شده است که نویسنده طی آن تذکره عرفای مشهور را می‌آورد[۱۰]
بخش سوم که در حقیقت مندرج در بخش دوم آن؛ یعنی در ضمن تذکره عرفای مشهور آن است، در واقع یک دوره تاریخ سیاسی سلسله صفوی و خاندان و طریقت صفویه است که مخصوصاً گزارش‌های موجود در آن درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در آستانه برافتادن دولت صفوی و پیامدهای آن بسیار پراهمیت و در پاره‌ای جاها دربرگیرنده گزارش‌هایی است که در دیگر منابع مربوط به این دوران ذکر نشده‌اند[۱۱]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدا و نمایه «جای‌ها»، «کسان»، «اقوام، قبایل، سلسله‌ها و اصطلاحات مذکور در متن»، به همراه فهرست منابع و مآخذ محقق، در انتهای کتاب آمده است.