بدایع‌نگار، محمدابراهیم بن محمدمهدی
محمدابراهیم نواب تهرانی (1241-1299ق)، ملقب به بدایع نگار، از ادیبان و مورخان عصر قاجار است و جزء منشیان و مورخان عهد ناصری بوده است. او عصر محمد شاه و ناصرالدین شاه را دریافته و مدتی در دفتر وزارت امورخارجه، به سمت منشیگری اشتغال داشته است.
| نام | بدایع نگار، محمد ابراهیم بن محمد مهدی |
|---|---|
| نامهای دیگر | بدیع نگار، محمد ابراهیم
طه‍ران‍ی، محمد نواب ال‍طه‍ران‍ی، محمد نواب تهرانی، محمد ابراهیم نواب طه‍ران‍ی، محمد ابراهیم |
| نام پدر | محمدمهدی نواب |
| متولد | ۱۲۴۰ق |
| محل تولد | تهران |
| رحلت | شنبه ۱۵ ربیع الاول ۱۲۹۹ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | فیض الدموع: شرح زندگانی و شهادت امام حسین علیه‌السلام با نثر فارسی فصیح و بلیغ |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01404AUTHORCODE |
ولادت
اسلاف او تاجر و صراف بودند و گاهی نیز به زراعت می‌پرداختند. پدرش محمدمهدی نواب از اعیان تهران به شمار می‌آمد و از فضل و ادب بی بهره نبود.
آقا محمدابراهیم حدود ۱۲۴۰ق در تهران زاده شد.
تحصیلات
در آغاز جوانی، به تجارت پرداخت ولی چون به این حرفه علاقه نداشت، به کسب علم روی آورد. بیست ساله بود که محموعه‌ای به نام هزار دستان به شیوه گلستان و کتابی در علم بدیع به شیوه حدائق السحر تألیف کرد که مطلوب ادیبان روزگارش قرار گرفت. از آن پس، به یاری پدر، به دربار راه یافت و لقبِ «نواب دارالخلافه» گرفت و صاحب مواجب دولتی شد. بدایع نگار، در عهد صدارت حاج میرزا آقاسی (متوفی ۱۲۶۵)، میرزا تقی خان امیرکبیر (مقتول در ۱۲۶۸) و صدارت میرزا آقاخان نوری (۱۲۶۸-۱۲۷۵) به دلایلی، مشمول توجه نبود.
در ۱۲۷۶، به فرمان ناصرالدین شاه، مجلسی به نام «مصلحت خانه» از کارگزاران مجرب منعقد شد تا در امور دولتی مشاوره و گفتگو کنند و آقا محمد ابراهیم در شمار اعضای بیست و پنجگانه آن مجلس بود. اما این مصلحت خانه بیش از دو سال نپایید. در همین سال، بدایع نگار به مقام نیابت اول وزارت علوم و ریاست تجارت منصوب و به دریافت خلعت همایون موفق شد، ولی در وزارت علوم خیالات او با توقعات وزیر علوم، علیقلی میرزااعتضادالسلطنه، موافق نیفتاد و در ریاست تجارت نیز مداخله‌های آقا مهدی ملک التجار (نیای حاج حسین ملک، بانی کتابخانه ملک) در امور، اسبابِ تفرقه خیال و عدم استقلال او را فراهم کرد. ناگزیر استعفا داد و از آن پس مقرر شد که در دفترخانه وزارت امور خارجه به کار بپردازد. و این، آخرین منصب او بود.
وفات
محمد ابراهیم نواب تهرانى روز شنبه ۱۵ ربیع الاول ۱۲۹۹ق، در تهران بر اثر سکته درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
آثار
از نوشته اعتمادالسلطنه چنین برمی‌آید که بدایع نگار سه کتاب در تاریخ قاجاریان تألیف کرده یا در دست تألیف داشته است که عبارت‌اند از:
- عقداللئالی فی نقدالمعالی، تاریخ ده ساله اول سلطنت ناصرالدین شاه تا ۱۲۷۵. از این کتاب دو نسخه خطی نشان داده‌اند.
- تاریخ بدایع دولت، در تاریخ قاجار و به نام ناصرالدین شاه. در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران کتابی در دو جلد کوچک موجود است که عنوان ندارد ولی از دیباچه آن برمی‌آید که مؤلف می‌خواسته بدان نام «بدیع التواریخ» یا «تاریخ بدیع» بدهد.
- تاریخ مبسوط دولت قاجار، شرح روی کار آمدن فتحعلی خان قاجار در دستگاه شاه طهماسب صفوی تا عهد مؤلف. از این کتاب که اعتمادالسلطنه شروع آن را در ۱۲۷۶، گزارش کرده و هنوز نام خاصی نداشته، پیش نویس ناقصی در اختیار نواده او، حسین نواب، بوده است که قسمتی از آن به خط میرزا محمدرضا کلهر است.
از دیگر آثار او:
- ترجمه عهدنامه مالک اشتر. این ترجمه ابتدا در آغاز کتاب مخزن الانشاء آمده و در سالهای اخیر، جداگانه، چاپ شده است. چند نسخه خطی نیز از آن در دست است. صاحبنظران آن را در میان ترجمه‌های فراوان عهدنامه، کاملترین ترجمه می‌دانند.
- چهار رساله. در یک مجلد، با تاریخ ۱۲۹۱، جزو نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است. و در یکی از این رساله‌ها عریضه‌ای است خطاب به میرزا حسین خان صدراعظم قزوینی، در شرح پریشانی وضع مملکت و خرابی دستگاه دیوان که در آن، از احوال خود نیز سخن گفته است. رساله‌های دیگر درباره «مداخل و مخارج»، «اسکناس» و «تأسیس صنعت جدید» اند. دو رساله «مداخل و مخارج» و «اسکناس» را محسن صبا تحلیل کرده است.
- خسروی نامه. منظومه‌ای است کوتاه به بحر متقارب که قسمتهایی از آن در نعت پیامبراکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم و معراج اوست. این منظومه در مخزن الانشاء، در حاشیه «ترجمه عهدنامه مالک» نقل شده است.
- دستورالاعقاب. رساله ظریف و منشیانه‌ای در قدح و ذمّ حاجی میرزا آقاسی و بعضی رجال عهد محمد شاه است. بعضی تألیف آن را به پدرش، مهدی نواب، نسبت داده‌اند و برخی آن را از مؤلفات میرزا علی اکبر قائم مقام فراهانی شمرده‌اند اما بسیاری از صاحبنظران آن را اثر بدایع نگار می‌دانند.
- عبرة للناظرین و عبرة للحاضرین. رساله‌ای است در قدح و ذمّ میرزا حسین خان صدراعظم قزوینی و قبایح اعمال او. نسخه ظاهراً منحصر به فرد این رساله به خط کلهر در اختیار حسین نواب بوده نقل کرده است.
- فیض الدموع. مقتل سیدالشهدا حسین بن علی علیه‌السّلام است که به نثری روان و استوار نگاشته شده و مؤلف گهگاه به مناسبت، ابیاتی تازی در آن درج کرده است. فیض الدموع در ۱۲۸۳، به خط کلهر کتابت، و در سال ۱۲۸۶ چاپ شده و در ۱۳۴۵ و ۱۳۶۲ ش نیز تجدید چاپ و در سال ۱۳۷۴ ش تصحیح و چاپ جدید شده است.
- هزار دستان. چنانکه پیش از این اشاره شد، نخستین تألیف بدایع نگار است که به شیوه گلستان نگاشته شده است. در کتابخانه سلطنتی (گلستان) نسخه‌ای از آن نگاهداری می‌شد و ظاهراً همان است که در بیست سالگی، به عزم ورود به خدمت دربار، به محمد شاه عرضه داشته است. در پایان این نسخه شرحی موجز و مفید از آغاز زندگی خویش آورده که مهمترین منبع در گزارش احوال اوست.
- در کتابخانه سلطنتی سابق از دیگر آثار خط آقا محمدابراهیم رساله‌ای در حکمت از آثارحاجی میرزا آقاسی و مرقعی شش رقعه‌ای نیز نگاهداری می‌شد که به قلم نیم دو دانگ خوش تحریر شده بود. تاریخ موزه کاخ گلستان اتمام این دو اثر ۱۲۶۰ است صفحه‌ای از کتاب هزاردستان.
بدایع نگار به نشر آثار دیگران نیز اهتمام داشته است. تصحیح و چاپ شرح ابن ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه، ترجمه و شرح قاموس فیروزآبادی و دیوان قصائد و غزلیات سنائی از کتابهایی است که او تصحیح و، به نفقه خود، طبع و به رایگان میان طالبان علم پخش کرده است.[۱]
پانویس
- ↑ ر.ک. مظاهری، جمشید، ج2، ص464
منابع مقاله
ر.ک. مظاهری، جمشید، «بدیع‌نگار، آقا محمدابراهیم»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375