قرآن‌های دورۀ تیموری؛ درآمدی بر نظام بصری حاکم بر نسخ خطی ایرانی
قرآن‌های دورۀ تیموری؛ درآمدی بر نظام بصری حاکم بر نسخ خطی ایرانی تألیف طیبه بهشتی، پرسش دربارۀ اصول و ضوابط حاکم بر طراحی نسخ خطی ایرانی سؤالی است که قدمت چندانی ندارد و از این رو، پاسخ‌های چندانی نیز بدان داده نشده است.
| قرآن‌های دورۀ تیموری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بهشتی، طیبه (نویسنده) |
| ناشر | فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران و مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1397 |
| شابک | 3ـ12ـ7645ـ600ـ978 |
| موضوع | کتا‌ب‌آرایی -- ایران -- تا‌ریخ -- تمیوریا‌ن، ۷۷۱- ۹۱۱ ق |
| کد کنگره | Z ۶۶۱۱/ق۴ب۹ ۱۳۹۷ |
ساختار
کتاب در دو فصل تدوین شده است.
گزارش کتاب
پرسش دربارۀ اصول و ضوابط حاکم بر طراحی نسخ خطی ایرانی سؤالی است که قدمت چندانی ندارد و از این رو، پاسخ‌های چندانی نیز بدان داده نشده است. این کتاب محصول طراحی پژوهشی با عنوان «تبیین نظام بصری حاکم بر طراحی قرآن‌های دورۀ تیموری با تمرکز بر قرآن منتخب آن دوره» است که با حمایت مالی و معنوی پژوهشکدۀ هنر، وابسته به فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، در تیر ماه سال 1396 ش به پایان رسید. هدف اولیۀ این طرح، تدوین نظام بصری حاکم بر دست‌کم یکی از مصاحف دورۀ تیموری بود که در یکی از کتابخانه‌ها یا موزه‌های داخل کشور حفظ و نگهداری می‌شود. پژوهنده برای یافتن نمونۀ مدنظر خود از محل موزه‌های آستان قدس رضوی در مشهد، موزۀ آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه(س) در قم، موزه‌های ملی قرآن کریم و ملی ایران در تهران بازدید نمود و تعداد معتنابهی مخطوطات قرآنی دورۀ تیموری را بررسی کرد. با این وصف، به دلیل محدودیت‌های مالی و زمانی رویاروی این پژوهنده، محتوای طرح یادشده به معرفی مصاحف تیموری محفوظ در بخش اسلامی موزۀ ملی ایران و سپس تدوین نظام بصری حاکم بر طراحی مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 محفوظ در محل این موزه محدود شد. عمده‌ترین دلیل این انتخاب شناخت کمتری است که نسبت به گنجینه‌های خطی محفوظ در قدیمی‌ترین و مهم‌ترین موزل ایران وجود دارد.
این کتاب در دو فصل تنظیم شده است. فصل اول آن به معرفی و توصیف برجسته‌ترین قرآن‌های تیموری محفوظ در موزۀ ملی ایران اختصاص یافته است. در واقع، موزۀ ملی شماری از نفیس‌ترین قرآن‌های کتابت‌شده در دورۀ اسلامی را در اختیار دارد. این قرآن‌ها شامل مصاحفی از قرن سوم تا چهاردهم قمری است و نمونه‌هایی بسیار نفیس از هنرمندانی بنام چون یاقوت مستعصمی، عمادالطاووسی، احمد سهروردی، پیرمحمد ثانی، احمد نیریزی و ضیاء‌السلطنه، در میان آنها می‌درخشند. بسیاری از این قرآن‌ها از جمله اشیاء وقف‌شده بر بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی هستند که طی دو مرحله در سال‌های 1314 و 1353 ش، از اردبیل به تهران انتقال یافته و سرانجام به این موزه واگذار شده‌اند. مجموعه نُسَخ قرآنی تیموری محفوظ در موزۀ ملی، شامل 19 نسخۀ قرآنی کامل، نسخه‌های متشکل از چند، یک و یا کمتر از یک جزء از قرآن کریم و مجموعه جزء‌های قرآنی می‌شود که آنها نیز همچون سایر قرآن‌های این مجموعه عمدتاً در سال‌های 1314 و 1353 ش، از محل آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به این موزه راه یافته‌اند. متأسفانه این مجموعه تاکنون کمتر معرفی و شناخته شده است به گونه‌ای که فهرست‌نویسی اولیۀ آن به‌تازگی پایان یافته و همچنان به بازنگری‌های مستمر و نیز پاره‌ای اصطلاحات نیازمند است.
فصل دوم این کتاب نیز به تدوین نظام بصری حاکم بر مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 محفوظ در موزۀ ملی ایران اختصاص یافته است و ضمن بررسی ویژگی‌های سبک‌شناختی مجموعۀ اخیر، دربارۀ ویژگی‌ها و چگونگی صفحه‌آرایی آن نیز بحث شده سپس و با تکیه بر فرضیات معین، تذهیب‌های اجرا شده در دو نسخۀ مربوط به جزء‌های ششم و هشتم این مجموعه نیز به لحاظ بصری تحلیل شده و ساختاری پنهانی‌ای که این دو تذهیب براساس آنها شکل گرفته، نشان داده شده‌اند. در پایان نیز فهرست نسخه‌های قرآنی تیموری محفوظ در موزۀ دوران اسلامی موزۀ ملی ایران همراه با پاره‌ای اصلاحات آمده است که می‌تواند نیازهای اولیۀ پژوهشگران این حوزه را رفع کند. این فهرست براساس فهرست اسناد و نسخه موزۀ دوران اسلامی موزۀ ملی ایران و نیز شناسنامه‌های آثار که در محل موزه قابل دسترسی است تنظیم شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات