فرشتگان مانوی: پژوهشی در فرشته‌شناسی و مفاهیم وابسته در کیش مانوی
فرشتگان مانوی: پژوهشی در فرشته‌شناسی و مفاهیم وابسته در کیش مانوی تألیف محمد شکری فومشی، این اثر نشان می‌دهد که فرشته‌شناسی مانوی، اگرچه اکثر مؤلفه‌هایش را از ادیـان و سنت‌های پـیشین اقتباس و آن‌گاه آنها را در مجموعۀ جدیدش بازتعریف کرده، در مجمـوع نـظام مستقلی بوده که تا زمان حاضر در چین، آخرین میعادگاه مانویت، حفظ شده است.
| فرشتگان مانوی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شکری فومشی، محمد (نویسنده) |
| ناشر | دانشگاه ادیان و مذاهب |
| مکان نشر | قم |
| سال نشر | 1402 |
| شابک | 1ـ40ـ7967ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب در شش گفتار تدوین یافته است. پس از آن دو پیوست آمده است.
گزارش کتاب
میان پاره‌دست‌نویس‌های مانوی مجموعۀ «تورفان» دست‌کم سی‌وپنج متن وجود دارد که در آنها از فرشتگانی یاد می‌شود که بیشتر آنها به دلیل کمبود مدارک در تحقیقات پژوهشگران مطالعات مانوی گمنام‌اند. غیر از فرشتۀ همزاد مانی معروف به «توم» و سردار فرشتگان یاکوب و چهار کلان‌فرشته ـ رفائیل، میخائیل، گبرائیل و سرائیل ـ که در باب آنها تا کنون چند تحقیق نوشته شده است، دیگر فرشتگان مانوی در کانون توجه محققان نبوده‌اند.
بیشتر متن‌های ایرانی میانۀ این کتاب، از نظر گونۀ ادبی یا متن‌هایی نیایشی‌اند یا دست‌نبشته‌هایی جادویی؛ تنها فرشته‌‌ای که در هیچ‌یک از متن‌های جادویی حضور ندارد، فرشتۀ همزاد مانی «توم» است. به دیگر سخن به‌جز توم، دیگر فرشتگان مانوی بیشتر در متن‌های نیایشی و جادویی می‌آیند؛ زیرا جامعۀ مانویان دست‌کم مانویان شرق آنها را در مقام فرشتگان بلاگردان و ضد دیو برای دورماندن از آسیب‌های اهریمنی فرا می‌خوانده‌اند. کتاب حاضر، نخستین اثری است که کوشیده بر پایه پنجاه‌وشش قطعه‌دست‌نویس غالباً نیایشی و جادویی از مجموعه نسخ خطیِ بازیافته از تورفان و با کمک متن‌های یونانی و قبطی و ترکی و چینی مانوی و منابع غیرمانوی به بازشناسایی دست‌کم سـی فـرشـته (مَلَک) و مـؤلفه‌های فـرشتـه‌شنــاختـی در کیـش گنـوسی بپردازد که مانی آن را در سده سوم میلادی در ایرانِ ساسانی بنیان نهاده است. این اثر نشان می‌دهد که فرشته‌شناسی مانوی، اگرچه اکثر مؤلفه‌هایش را از ادیـان و سنت‌های پـیشین اقتباس و آن‌گاه آنها را در مجموعۀ جدیدش بازتعریف کرده، در مجمـوع نـظام مستقلی بوده که تا زمان حاضر در چین، آخرین میعادگاه مانویت، حفظ شده است.
این کتاب در اساس با رویکردی متن‌شناسانه به نگارش درآمده، پس از «سرسخن»، به شش گفتار و هشت پس‌گفتار و دو پیوست تقسیم شده است. گفتار یکم می‌کوشد به نکته‌های پایه‌ای فرشته‌شناسی مانوی بپردازد؛ چنان‌که بدون ورود به مباحث مقدماتی به‌سختی می‌توان به درکی درست از فرشتگان مانوی رسید. در مبحث نخست، نگاهی به تاریخ پژوهش‌های فرشته‌شناسی انداخته شده و افزون بر آن، به بررسی زمان و مکان نگارش اصل متن‌ها و رونوشت آنها و همچنین به طبقه‌بندی انواع متن‌های فرشته‌شناسی و متن‌های وابسته‌ای چون پاره دست‌نویس‌های دیوشناختی پرداخته شده است. در مبحث دوم، جادونوشته‌ها یا متن‌های جادویی مانوی در مقام یکی از مجموعه متن‌هایی ارزیابی شده است. در مبحث سوم افزون بر بررسی ماهیت و خویشکاری و جایگاه فرشتگان در نظام مانوی، به نوع عملکرد ایشان در جامعۀ مانوی نیز پرداخته شده است. در فرجامین مبحث این گفتار دربارۀ برخی مفاهیم و دانش‌واژه‌هایی چون فرشته، بغ، بغ‌پور و زوران سخن گفته شده است.
در گفتارهای دوم و سوم و چهارم به معرفی فرشتگان مانوی پرداخته شده است و تا جایی که مدارک اجازه می‌دهند، به آنها تحلیل‌های زبان‌شناسانه، متن‌شناسانه و دین‌شناسانه افزوده شده است. برای بررسی شخصیت فرشتۀ همزاد مانی، فصلی ویژه اختصاص یافته است؛ زیرا او مهم‌ترین فرشتۀ مانوی است، نه به لحاظ جنس و ماهیت و خویشکاری با دیگر فرشتگان مانوی همسو است و نه متون مربوط به این فرشته با متن‌های در پیوند با دیگر فرشتگان قابل جمع است.
در گفتار سوم به مهم‌ترین نکته‌های مربوط به سردار فرشتگان مانوی، یاکوب و چهار کلان‌فرشتۀ هنباز و مشهور رفائیل و میخائیل و گبرائیل و سرائیل پرداخته شده و نویسنده کوشیده است آنها را در اندرکنش با بافت‌ها و بافتارهای یهودی و مسیحی‌شان بازشناسد.
ازآنجاکه شناخت ماهیت و خویشکاری دیگر فرشتگان مانوی پرسش‌آفرین بود، به‌ناگزیر آنها را بر اساس نوع متن‌هایی که در آنها فراخوانده شده‌اند، گرد هم آورده و در گفتار چهارم در سه گروه متنی بررسی شده‌اند: الف) فرشتگانی که در متن‌های نیایشی فراخوانده شده‌اند؛ ب) آنها که هم در متن‌های نیایشی و هم در متن‌های جادویی نام برده شده‌اند؛ ج) فرشتگانی که از آنها تنها در متن‌های جادویی یاد شده است.
در باب فرشتگانی که در برابر روان درگذشتگان ظاهر می‌شوند یا نقش فرجام‌شناختی دارند، در گفتار پنجم سخن گفته شده است. در این گفتار بیشتر بر اساس متن‌های ایرانی میانه و با یاری از پاپیروس‌های قبطی مانوی، به فرشتگانی پرداخته شده که به روان برگزیدگان دهش‌های بغانی تقدیم می‌کنند و آنان را با پاداش پیروزی به سوی بهشت رهنمون می‌شوند.
کتاب دارای دو پیوست است که به شناخت بهتر مباحث کمک می‌کند. در پیوست دوم افزون بر بازویرایش همۀ دست‌نویس‌های منتشرشده، به ویرایش و ترجمۀ چند پاره‌دست‌نویس نیز پرداخته شده که برای جستارهای این کتاب بی‌اندازه اهمیت داشته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات