عین الوقایع: تاریخ افغانستان در سال‌های 1207 ـ 1324ق
| عين الوقايع | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ري‍اض‍ي، م‍ح‍م‍دي‍وس‍ف (نویسنده) فکرت، محمد آصف (مصحح) |
| ناشر | سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1372ش. |
| موضوع | ايران - تا‌ريخ - قا‌جا‌ريا‌ن، 1193 - 1344ق |
| کد کنگره | DSR ۱۳۱۱/ر۹،ع۹ |
عین الوقایع: تاریخ افغانستان در سال‌های 1207 ـ 1324ق تألیف محمدیوسف ریاضی هروی، به کوشش محمدآصف فکرت هروی؛ این کتاب در تاریخ افغانستان است و حوادث سال‌های 1207 تا 1324 قمری آنجا را دربر دارد. اما در ضمن مرجعی است که اطلاعات زیادی مربوط به ایران در آن آمده است. چه در روزگاری که مؤلف می‌زیست، مناسبات و اشتراکات فراوانی میان ایران و افغانستان به‌ویژه در ناحیۀ هرات و هزاره‌جات و نواحی سرحدی وجود داشت که موجب دقت نظر و توجه سیاسیون وقت بود و هماره میان سیاست روس و انگلیس برخوردهای مهم در آنجا پیش می‌آمد.
گزارش کتاب
این کتاب در تاریخ افغانستان است و حوادث سال‌های 1207 تا 1324 قمری آنجا را دربر دارد. اما در ضمن مرجعی است که اطلاعات زیادی مربوط به ایران در آن آمده است. چه در روزگاری که مؤلف می‌زیست، مناسبات و اشتراکات فراوانی میان ایران و افغانستان به‌ویژه در ناحیۀ هرات و هزاره‌جات و نواحی سرحدی وجود داشت که موجب دقت نظر و توجه سیاسیون وقت بود و هماره میان سیاست روس و انگلیس برخوردهای مهم در آنجا پیش می‌آمد. بنابراین دستیابی بدین کتاب برای مورخان و پژوهندگان تاریخ ایران و به‌ویژه علاقمندان به موضوع روابط تاریخی دو کشور ضرورت داشت.
مؤلف کتاب به نام محمدیوسف هروی مشهور و متخلص به ریاضی که در جنگ سال 1309 قمری با هزاره مجبور به ترک هرات شد، مدتی بیش از بیست سال در مشهد می‌زیست و حتی در بعضی جریان‌های محلی مربوط به خراسان دخیل شد، نسبت به تاریخ ایران علاقمندی یافت و در نوشته‌های خود بسیاری از حوادث و وقایع تاریخ کشور ما را مندرج کرده است. بنابراین نوشته‌های او به مناسبت دربرگرفتن جریان‌های مستقیم تاریخ ایران یکی از مأخذهای تاریخی است.
محمدیوسف ریاضی هروی، فرزند محمداکبر ابدالی در 12 ربیع الأول سال 1290ق، در روستای چهارباغ تُرکها ـ از توابع هرات ـ به دنیا آمد. پدر و نیاکان وی به امور دیوانی و نظامی دارالسلطنه هرات اشتغال داشتند و محمدیوسف نیز که از هوش و ذکاوت خاصی برخوردار بود، از خردسالی در کارهای پدر او را یاری می‌کرد و در غیاب او، وظیفه‌اش را پیش می‌برده است. خانواده ریاضی هروی از هواخواهان و طرفداران امیر شیرعلیخان و فرزندان او بوده‌اند و از همین سبب وی در سلطنت امیرعبدالرحمان خان پادشاه افغانستان مورد خشم وی واقع شده و ناگزیر ترک میهن نمود و در سال 1309ق، با خانواده خویش به مشهد مهاجرت کرد. محمدیوسف، مدتی را در قوچان در خدمت شجاع‌الدوله بود و پس از درگذشت وی (1311ق) سفری به هرات داشت که با مخاطراتی نیز روبرو شد و دوباره به مشهد بازگشت. ریاضی هروی در آن هنگام، کوشید تا حمایت سیاسی و مالی دولت ایران یا عثمانی یا انگلیس را به دست آورد؛ اما توفیق نیافت و در نهایت توانست تحت حمایت سیاسی و مالی کنسولگری روسیه قرار گیرد و به این ترتیب، تا پایان زندگی(1330ق) مدت شانزده سال تحت حمایت مالی و سیاسی کنسولگری روس در مشهد قرار گرفت. ریاضی هروی، به‌تدریج در مشهد صاحب املاک و مستغلاتی شد و با رجال ایالت خراسان نشست و برخاست داشت و در حلّ و عقد بسیاری از امور اجتماعی خراسان دخیل بود که به همین علت نیز ابتدا مورد اتهام و بازداشت و تبعید از جانب دارالایاله قرار گرفت که بعداً از وی رفع اتهام شد.
ریاضی نگارش این کتاب را به قصد بیان تاریخ افغانستان و جنگ‌های آن سامان آغاز کرده و این موضوع را به صراحت در مقدمه بیان می‌کند و در عنوان هم می‌نویسد: «عین الوقایع در مادۀ تاریخ افغانستان». او پس از خطبه، مختصری در احوال احمدشاه درانی و فرزندش تیمورشاه می‌نویسد و پس از آن به بیان رخدادها به صورت سال به سال از 1217 قمری تا 1324 می‌پردازد؛ اما به بیان وقایع افغانستان بسنده نمی‌کند و رخدادهای سال‌به‌سال ایران و به‌تدریج وقایع سالانۀ همۀ کشورهای جهان را برمی‌شمارد که در نتیجه کتاب وضعیتی به خود گرفته است که پژوهشگر به‌سرعت و به‌آسانی نمی‌تواند مقصود خویش را از آن حاصل کند.
نویسنده در این کتاب توجه بیشتری به اوضاع هرات و هزاره‌جات دارد که در منابع تاریخ افغانستان که شمار آنها اندک و مهم‌ترین آنها «سراج التواریخ» فیض‌محمد کاتب هزاره است، به این دو موضوع توجه کمتری شده است. همچنین ریاضی در این کتاب حوادث مربوط به اقوام و قبایل مختلف افغانستان از جمله شیعیان را ثبت و ضبط کرده است. ریاضی خود به ارزش کار خویش آگاه بوده و چنان‌که در صدر یکی از بخش‌های «کلیات ریاضی» نوشته است، که چون کتاب او عاری از مزاج‌گویی است، به‌زودی بسیاری در اتلاف آن خواهند کوشید.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات