سفرنامه حکیم ناصر خسرو قبادیانی مروزی
سفرنامه حکیم ناصر خسرو قبادیانی مروزی اثرى است منتسب به ناصر خسرو که گفته شده در سفر هفت سالۀ خود نگاشته است.در اين كتاب وى به شرح سفرهاى خود به نقاط مختلف جهان مى‌پردازد. این کتاب توسط دکتر محمد دبیرسیاقی تصحیح و منتشر شده است.
| سفرنامه حکیم ناصر خسرو قبادیانی مروزی با، حواشی و تعلیقات و فهارس اعلام تاریخی و جغرافیائی و لغات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ناصر خسرو (نویسنده) دبیر سیاقی، محمد (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | با حواشی و تعلیقات و فهارس اعلام تاریخی و جغرافیائی و لغات |
| ناشر | زوار |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1381 ش |
| چاپ | 7 |
| موضوع | آسیای صغیر - سیر و سیاحت
ایران - سیر و سیاحت - قرن 5ق. حجاز - سیر و سیاحت - قرن 5ق. سفر نامه‌ها مصر - سیر و سیاحت - قرن 5ق. نثر فارسی - قرن 5ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 774/5 /ن2س7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
گزارش محتوا
اين سفرنامه شرح سفر هفت ساله ناصر خسرو در سال 437ق از مرو به قصد حج مى‌باشد. وى در راه رى از نيشابور مى‌گذرد، همچنين به قزوين، تفليس، ميّافارقين، آمد، حلب، طرابلس، بيروت، عكّا، حيفا، رمله، بيت‌المقدس، عسقلان، مكّه، مدينه، شام، تنّيس، قاهره، اسكندريه، قيروان، السيوط و... سفر مى‌كند.حاصل اين سفر هفت سالۀ حدود سه هزار فرسنگى يادداشت‌هايى است، نفيس و ارزنده كه روزانه از ديده‌ها و شنيده‌ها برداشته است و به گفتۀ خودش بر روزنامه‌اى كه داشته تعليقه مى‌زده است. زمينۀ اين يادداشت‌ها بسيار وسيع و موضوعات آنها بسى متنوع و ارزنده است. مسافت‌ها، موقعيت جغرافيايى شهرها و ده‌ها، جمعيت نواحى، صنايع محلى و صنعت غالب، فرمانروايان و حكام محلى، مردم سرشناس و مشهور محل، کیفیت كشاورزى و انواع محصول نواحى و محصول ممتاز محل و مقدار هر يك و وضع نگهدارى آنها، استحكامات شهر، انواع بناهاى عمومى از بيمارستان، جامع، كاروانسرا و بازار و دكان و معتقدات مذهبى و سياسى و عادات و رسوم آنها و... اين يادداشت‌ها روشن و دقيق و خالى از ابهام، با احتياط و دورانديشى و دور از گزافه و عبارت پردازى تهيه و پس از بازگشت به خانه تنظيم گشته و به صورت كتابى در آمده است.
سفرنامه يك متن جغرافيايى نيست. مؤلف از ملاقات با دانشوران شهرهاى مختلف كمتر سخن مى‌گويد. بدون ترديد با نوشته‌هاى جغرافيايى آن دوران مأنوس بوده، ولى از تأليف خود هدف علمى نداشته و كتاب او از نوعى ديگر است.
ويژگى‌ها و معايب
اين كتاب براى پژوهشگران، يكى از بهترين سندهاى فرهنگى - اجتماعى جهان اسلام در آن دوران است. اين سفرنامۀ چنانكه اشاره شد، با مهارت خاصى تنظيم يافته است. ناصر خسرو در تحرير مسائل و برداشتن يادداشت‌ها طرحى معتدل دارد، مى‌داند چه را بايد توصيف كند، از كه نقل كند و از چه سخن بگويد و خوب مى‌داند كه حدّ هر كدام چه مقدار است، اطناب به جا و ايجاز به موقع از رموز و دقايق و ويژگى‌هاى نوشته‌هاى اوست.
بر مندرجات سفرنامه خرده گرفته‌اند كه مشتمل بر غثّ و سمين است و در كنار مطالب تحقيقى، خرافاتى نيز ذكر شده است كه از مردى چون ناصر خسرو شايسته نمى‌نمايد.
كراچكوفسكى با تأييد دقت ملاحظۀ ناصر خسرو، نظريات وى دربارۀ تركيب عمومى جهان را به كلّى نادرست مى‌داند و معتقد است برخى از قسمت‌هاى گزارش وى داراى تفصيلى ملال‌آور است.
البته برخی از پژوهشگران معاصر در اصالت سفرنامه ناصر خسرو تردید کرده‌اند. سببش عمدتا چهار چيز است:
يکی اينکه سفرنامه نسخه‌های کهن ندارد.
دوم اينکه از اين سفرنامه، ناصر خسرو در آثار ديگرش يادی نکرده و منابع قديم هم از آن سخنی به ميان نياورده‌اند.
سوم اينکه بخشی از مطالب کتاب با واقعيت‌های زمان ناصر خسرو سازگار نيست و يا از مطالبی در آن سخن می‌رود که هيچ جای ديگری نمی‌توان سراغ آنها را گرفت و مطالب غريب و يا مجهول در آن کم نيست.
و دست آخر اينکه نثر کتاب نه با نثر ناصر حسرو شباهت دارد و نه با نثر سده پنجم تناسب دارد. وانگهی شخصيت نويسنده در اين کتاب با آنچه ما از آثار ناصر خسرو و شخصيت او از خلال آن تأليفات می‌شناسيم متفاوت است.[۱]
وضعیت کتاب
اين كتاب داراى دو نسخه خطى است كه در كتابخانه ملّى پاريس نگهدارى مى‌شوند و قدمت چندانى ندارند و اگر نسخۀ جديدى يافت شود، از روى آن دو نسخۀ مذكور يا از روى چاپى كه بر اساس آن دو نسخه شده است، تهيه گرديده و خود اصالتى ندارد. شماره و نشان دو نسخه پاريس يكى 1544. srep.lppus و ديگرى 1545 srep.lppus است. بر اساس اين دو نسخۀ خطى خاورشناس نامى شفر در سال 1881م در پاريس چاپ اول سفرنامه را با ترجمه فرانسه و تعليقات و فهارس منتشر ساخت، سپس چاپ‌سنگى آن كتاب در بمبئى هندوستان در سال 1309ق به عمل آمد. بار سوم سفرنامه در سال 1312ق در تهران به ضميمه ديوان ناصر خسرو به طريق چاپ سنگى منتشر شد.
چاپ پنجم كتاب، در مطبعۀ كاويانى برلين توسط مرحوم غنى‌زاده در 1340ق صورت گرفت.
نسخه حاضر دوازدهمين طبع سفرنامه محسوب مى‌شود. اين نسخه به كوشش دكتر محمد دبير سياقى در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 400 صفحه به همراه تصاويرى از شهرها و بناها كه تاريخى مقارن با زمان ناصر خسرو دارند و يادآور مسير او هستند، در سال 1381ش براى هفتمين بار توسط «انتشارات ذوّار» به چاپ رسيده است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه دكتر محمد دبير سياقى.
- كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ص 209-211، ترجمه:ابوالقاسم پاينده.
- اسماعيليه، مجموعه مقالات، مقاله هشتم ص401، محمدرضا رجبى، از منشورات مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، گروه مذاهب اسلامى.
- انصاری، حسن، درباره امکان جعلی بودن سفرنامه ناصر خسرو، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1402/3/13