رسل الملوك و من يصلح للرسالة و السفارة
رسل الملوك و من يصلح للرسالة و السفارة، نوشته ابوعلی، حسین بن محمد بن خلف (قرن پنجم)، مشهور به «ابن فراء» است. این اثر، دستورُالعملی درباره چگونگی کار رسولان و ویژگیهای ایشان با استشهاد به مراسلههای دیپلماتیک میان خلیفگان جهان عرب با امپراطوران روم شرقی و نیز مراسلههای امیران است. صلاحُالدین منجد پژوهش کتاب را انجام داده و آن را با مقدمه «محمد امین» عرضه نموده است.
| رسل الملوک و من يصلح للرسالة و السفارة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن فراء، حسین بن محمد (نويسنده) منجد، صلاحالدین (مصحح) |
| ناشر | لجنة التألیف و الترجمة و النشر |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1366ق - 1947م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | سفیران - شرح وظایف - متون قدیمی تا قرن 14 - کشورهای اسلامی -- روابط خارجی -- متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 5ر2الف 1641 JX |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نویسنده کتاب
محقق برجسته کتاب، صلاحالدین منجد (1334-1431ق)، در بررسیهای خود دربارهٔ هویت نویسندهٔ این اثر، نظرات و دیدگاههای متنوعی را مطرح کرده است. وی پس از تحلیلهای دقیق و بررسی شواهدی، به این نتیجه رسیده است که احتمال اینکه نویسندهٔ کتاب، حسین بن محمد بن کاتب قرطبی باشد، از سایر فرضیهها قویتر و محتملتر است. این استنباط بر پایهٔ شواهدی از قبیل نام و نام پدر، کنیه، تاریخ زندگانی و... استوار شده است که همگی مؤید این ادعا هستند. بنابراین، منجد در نهایت این نظر را به عنوان رأی نهایی خود برگزیده و آن را اقوی میداند[۱].
ساختار
رسل الملوك، در دو بخش سامان یافته است؛ در بخش نخُست، پس از مقدمه محقق که درباره کتاب، نویسنده (ابن فراء) و نسخهها است، متن کتاب درج شده است. بخش دوم، نوشتاری از محقق است که در آن به موضوع «دیپلماسی» و مقایسه آن در دنیای کنونی (مغربزمین) و جهان عرب پرداخته شده است. محمد امین در مقدمه خود میگوید: این کتاب در موضوع خود، ارزشمند است؛ بهگونهای که بخشی از ندانستههای تاریخی ما را پوشش میدهد. بااینحال، خواننده نمیتواند به آن بسنده کند[۲].
مباحث کتاب
ابن فرّاء، مباحث را در 21 باب تنظیم نموده است که عبارتند از: یادکردی از فرستادگان در مُصحَف کریم؛ چراییِ پیامبری بشر برای بشر؛ شکنجه اُخرَوی کسانی که از پیام رسولان الهی سرپیچی میکنند؛ ضرورت همراه نمودن ملوک، رسولان خود را با نامههای خویش؛ ضرورت امانتداری رسولان و پرهیز از افراط و تفریط در محتوای پیام؛ استواری رسول در ابلاغ پیام و مرعوب نشدن در برابر شُکوه و مهابت فرمانروا؛ پیامد کار فرستادهای که عقلانی رفتار نمیکند و موجب اهانت به صاحب رساله میشود؛ پیامد رفتار فرستادهای که شکیبا نیست و هنگام مأموریّتش نگران خانواده و داراییاش است و در جهت منافع صاحب رساله عمل نمیکند؛ بیان آنکه صاحب رساله فرستادهاش را وادارَد که پیام سنگین و خشِنش را همان گونه که هست برابر پادشاه بخواند و هیچگونه تغییری در لحن و واژههای پیام ندهد؛ بیان آنکه سستی شخصیت فرستاده تصویر ناخوشایندی را از شخصیت صاحب رساله ایجاد میکند و بالعکس، صلابت و خوشزبانی و زیبایی چهره فرستاده به فخامت و بزرگی صاحب رساله میافزاید؛ حال و روزگار فرستاده ناکارا در آیههای قرآنی و سخن ادیبان و فرزانگان در باره او؛ استحباب تنومندی و بلندی قد و بالای فرستاده، سخنی در نحوه گزینش رسولان که ایرانیان انجام میدادهاند.
موضوع بابهای دیگر نیز عبارتند از: آنچه درباره رسولان دروغگو باید گفت؛ چگونگی ارسال فرستادگان قریش؛ حفظ جان رسول هنگام حضور در معرکه نبرد میان پادشاهان؛ نگشودن پیام در پیشگاه مردم و خویشتنداری ملوک در پذیرش پیام رسول و پاسخ به آن؛ زینت دادن به پیام و رفعت بخشیدن به صاحب آن در لحن و سخن فرستاده؛ نحوه رفتار خلیفه هنگامی که در پاسخ به فرستادگان به تنگنا میاُفتد؛ تندی و گزندگی پیام؛ رخدادهای نادر و نیرنگهای ملوک هنگام ارسال پیامها[۳].
ویژگیهای برجسته کتاب
- در نوشتجات پیشنیان کتابی که چنین از وحدت هماهنگ موضوعی برخوردار باشد، بسیار کم دیده میشود؛ بیشتر آثاری ازایندست، با موضوعهای دیگری آمیخته گشته است و با حاشیههای بسیاری همراه شده است، اما این کتاب پیوستگی موضوعی دارد که فقط ویژه فرستادگان حکومتی و رسولان خاص حاکمان است.
- موضوع کتاب، خود ذاتا نادر است؛ بنابراین بحث نویسنده از رسل ملوک و صفات آنان، کتاب را در جایگاهی والا مینشاند. افزون بر این، مطالب مطرحشده در کتاب، با مطالبی از «حقوق بینالملل عمومی» در مباحث روابط بینالملل در عصر جدید تناسب دارد و ویژگیهایی را که نویسنده برای فرستادگان و سفیران دیپلمات آن دوره برمیشمرد، همانندی تامّی با دوران کنونی دارد. همین نکته، درایت حُکمرانی عرب را در روزگار پیشین نشان میدهد.
- صفحههایی از کتاب به دیپلماسی میان جهان عرب و امپراطوری روم شرقی (بیزانس) در دوره خلافت عباسی میپردازد و رخدادهایی را از این زمانه ثبت کرده است که در کتابهای دیگر یافت نمیشود؛ گِرد آمدنِ فرستاده امپراطور روم با پسر عبدالله بن زیّات و آنچه میانشان گذشت، در این شمار است. فصلِ گفتگوهای دیپلماتیک از فصلهای پُربار کتاب است که در آن راه و روش دیدارهای فرستادگان روم و صحنهای از گفتگوهای دیپلماتیک را نشان میدهد؛ همچنین، کتاب مقایسهای میان خلفای عرب و پادشاهان بیزانس را نشان میدهد که بسیار شُکوهمند و ارزنده است و کمتر متنی از نصهای کُهن نزد ما هست که به این رخدادها پرداخته باشد.
- در این اثر نصهایی از کتب نیکو و نادر دیده میشود؛ مثل «خداینامه» ابن مقفع که به گمان مستشرقان کتابی است که تاریخنگاران عرب روش نوشتاریاشان را از آن برگرفتهاند، اما متنی از خداینامهای که در این اثر نقل شده است، گمان آنان را میزداید. همچنین، در این اثر، نصهای فراوانی از کتاب «السياسة العامة» نوشته ارسطو برای اسکندر دیده میشود.
- افزون بر اینها، نصهای گوناگونی منقول از یونان، هند و فارس را در این کتاب مییابیم که در جای خود، شوق و شیفتگی عربِ آن زمان را به این نصوص بازمیتاباند.
روش پژوهش محقق
- مُنجد، کتاب را با نگارش و ویرایش امروزی تصحیح کرده است؛
- به کار مقابله نثر و اشعار با نصوص دیگر پرداخته است؛
- کاستیهای متن را پُر نموده و اختلاف نصها را در پاورقیها درج کرده است؛
- روایت تاریخی را که متن کاملش را در آثار دیگر یافته، در این کتاب گنجانده است؛
- شرح واژهها و بیتهای دشوار، ثبت درست تاریخ خلیفگان و امپراطوران عباسی و رومی و درج پیوستی از فهرستهای گوناگون از کارهای دیگر اوست[۴].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محمد امین و مقدمه محقق.