رساله‌هاى خطى فقهى
| رساله‌هاى خطى فقهى | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | گروهي از محققان (محقق و مصحح)
رجایی، سید مهدی (محقق و مصحح) هاشمی شاهرودی، محمود(سرويراستار) غفوری، خالد (محقق و مصحح) حسینی جلالی، محمدجواد(محقق و مصحح) تقوي، مرتضي (مقدمه‌نويس) رجائي، زهرا (محقق و مصحح) طباطبايي، مهدي (محقق و مصحح) فاطمي، حسن (محقق و مصحح) |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-2370-11-7 |
| موضوع | فقه - نسخههای خطی فارسی فقه - نسخههای خطی عربی |
| زبان | فارسی عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
رساله‌هاى خطى فقهى، مجموعه‌ای از آثار خطی فقهی به زبان عربی و فارسی است که نویسندگان و فقیهان متعددی (مانند قطب راوندی، خواجه نصیرالدین طوسی، ملا عبدالله شوشتری، شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی پدر شیخ بهایی و...) آنها را در موضوعات گوناگون مانند نماز، روزه، زکات، ارث، بیع، احکام جهاد دفاعی و دعوتی و... نوشته‌اند.
آقای تقوی در مقدمه‌اش – که تاریخ و مکان نگارشش را مشخص نکرده - تأکید کرده است: «این کتاب مجموعه رساله‌های خطی فقهی است که در طول سالیان گذشته در شماره‌های مختلف فصلنامه فقه اهل‌بیت(ع) منتشر شده است... هرکدام از این رساله‌ها از جهتی و برخی نیز از جهات متعددی دارای اهمیت و شایسته نشر است: برخی از آنها حاوی نکات بدیع و تحلیل دقیق در یک فرع فقهی است که در کتب تفصیلی فقه دیده نمی‌شود، برخی دیگر از این رساله‌ها نوشته شخصیت‌های طراز اول علمی و فلسفی است که وجهه فقهی آنان ناشناخته مانده یا دست‌کم تحت الشعاع شهرت فلسفی ایشان بوده است؛ مانند رساله جواهر الفرائض از خواجه نصیرالدین طوسی در باب ارث و رساله شارع النجاة از میرداماد که رساله عملیه وی به فارسی بوده و مانند بسیاری از آثار این فقیه و فیلسوف نامدار، ناتمام مانده است و... تحقیق و تصحیح نسخ خطی این رساله‌ها با همت فضلای گرامی حجج اسلام آقایان: سید مهدی رجائی، سید محمدجواد جلالی، شیخ خالد غفوری، سیدحسن فاطمی، سید مهدی طباطبایی و خانم زهرا رجایی انجام گرفته است»[۱].
ساختار
اثر حاضر از مقدمه آقای سید مرتضی تقوی و متن اصلی (شامل 20 رساله) تشکیل شده است.
گزارش محتوا
با نگرشی اجمالی به این اثر می‌توان گفت که موضوع و محتوای رساله‌های موجود در آن به ترتیب چنین است:
- «سؤال و جواب فقهی»، از آثار قطب راوندی به زبان فارسی و با تصحیح محمدامین خنجی است. او به چند پرسش درباره نماز، روزه، غسل، احکام دوره ظهور مهدی موعود(عج)، حکم تصریح به نام مبارک امام دوازدهم(عج) و زکات پاسخ داده است. قطب راوندی تصریح به اسم حضرت مهدی(عج) – که هم‌نام پیامبر(ص) است - را در زمان غیبت منهی‌عنه دانسته است[۲].
- «جواهر الفرائض»، از آثار خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی درباره ارث و چگونگی تفکیک سهام ورثه است که به‌وسیله آقایان شیخ خالد غفورى و شیخ کاظم فتلى تصحیح شده است. نویسنده در مورد کیفیت تقسیم سهام ارث نوشته است که سهم‌های بیان‌شده در کتاب اللّه شش مقدار است: ثُلثان (دوسوم)، نصف (یک‌دوم)، ثُلث (یک‌سوم)، رُبع (یک‌چهارم)، سُدس (یک‌ششم) و ثُمن (یک‌هشتم)...[۳].
- «ترجمه فارسى جواهر الفرائض در ارث»، نوشته خواجه نصیرالدین طوسى و تحقیق شیخ خالد غفورى و شیخ کاظم فتلى و ترجمه و پانوشت محمدحسن شفیعى شاهرودى است. نمونه ادبیات و سبک ترجمه مترجم این است: این رساله دربردارنده اصول و قواعد کلّى ارث و مباحث جانبى آن می‌باشد که به‌اجمال ذکر شده، بر اساس باب‌ها گرد آمده و به‌دور از تکرار و اطناب است؛ بهگونهاى که انسان مستعدّ و باهوش مىتواند از این قواعد کلّى، تفاصیل و حکم فروع را به‌آسانى به دست آورد...[۴].
- «رسالة الواجبات»، نخستین رساله عملیه فارسی نوشته ملا عبدالله شوشتری است. هرچند مشهور است که جامع عباسی نوشته شیخ بهائی، اولین رساله عملیه فارسی است که در سال 1030ق، نوشته شده، ولی این شهرت صحیح نیست و ملا عبدالله شوشتری – از عالمان برجسته اصفهان - در سال 1021ق، از دنیا رفته و در نتیجه این رساله پیش از جامع عباسی نوشته شده است[۵].
- گفتنی است که در اثر حاضر، بخشی از این رساله (فقط احکام نماز جماعت و نماز جمعه) برای ارائه نمونه و آشنایی با نثر فارسی آن دوران آورده شده است.
- «مصرف خمس در زمان غیبت»، نوشته شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی پدر شیخ بهایی، متن عربی همراه با ترجمه فارسی آن، با تحقیق سید محمدجواد حسینی جلالی است. نویسنده درباره روایات حلیت خمس برای شیعه معتقد است که احوط آن است که این اموال تنها برای نیازمندان سادات هزینه شود؛ چراکه اینان بخشی از شیعیان و فقرای آنان می‌باشند. امروزه عمل به این قول لازم و ضروری است؛ چراکه اولاً احوط اقوال است؛ ثانیاً موافق‌ترین قول با بسیاری از احادیث صحیح است؛ ثالثاً بر امام واجب است هزینه زندگی و (نفقه) آنان را تأمین کند...[۶].
- «تقديم الشياع علی اليد»، نوشته شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی پدر شیخ بهایی، به زبان عربی و با تحقیق سید محمدجواد جلالی است. در این رساله، نویسنده این مطلب مشهور در بین متأخرین را که ید اقوی از شیاع است، با چند استدلال رد کرده و اثبات کرده است که شیاع بر ید ترجیح داده می‌شود[۷].
- «رسالة في الكرّ»، نوشته شیخ بهایی، به زبان عربی با تحقیق سید محمدجواد جلالی است. نویسنده در این اثر، اقوال گوناگون درباره اندازه، مساحت و وزن کُر را بررسی و نظر صحیح را مشخص کرده است[۸].
- «شارع النجاة في أبواب العبادات»، نوشته سید محمدباقر حسینی، معروف به میرداماد، به زبان فارسی و با تحقیق سید محمدجواد جلالی و سید مهدی طباطبایی است. گویا سبک خاصّ میرداماد در آثارش و نیز اغلاق و صعوبت تعابیر که در فقه او تأثیر گذارده، سبب دور شدن تألیفات فقهی وی از صحنه مناقشات فقهی بوده است. این اثر که برای عموم مردم نوشته شده، مباحث عبادات را از طهارت تا امر به معروف و نهی از منکر شامل می‌شود که متأسفانه تنها بخشی از آن، یعنی از کتاب طهارت تا آداب حمام در دسترس است[۹].
- «أبواب الجنان»، نوشته ملا محسن فیض کاشانی، به زبان فارسی و با تحقیق سید محسن فاطمی است. نویسنده در این رساله، فضیلت شب و روز جمعه و آداب و احکام آن را شرح داده و حکم نماز جمعه در عصر غیبت را بررسی کرده و سرانجام آن را بر اساس آیات و روایات پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) واجب عینی دانسته است[۱۰].
- «رساله رضاعیه»، نوشته علامه محمدباقر مجلسی، به زبان فارسی است. در این رساله مختصر از جمله چنین آمده است: مواردى که زن بر شوهر حرام شود: اول: آنکه هرگاه برادر و یا خواهر خود را شیر دهد؛ دوم: آنکه زن، برادرزاده خود را شیر دهد؛ سیم: آنکه زن، خواهرزاده خود را شیر دهد؛ چهارم: آنکه زن، فرزندزاده خود را شیر دهد یا فرزندزاده زن شوهر خود را شیر دهد؛ پنجم: آنکه زن، عم یا عمه خود را شیر دهد[۱۱].
- «حدّ کرّ، کافور حنوط، فرسخ و صاع»، نوشته علامه محمدباقر مجلسی به زبان فارسی است. در این رساله مختصر از جمله چنین آمده است: در کمیت کر خلاف عظیمى است میان علما. اعتقاد اکثر علما آن است که هزارودویست رطل است، به رطل عراقى یا سه شبر و نیم طول در سه شبر و نیم عرض در سه شبر و نیم عمق است، که مجموع آن چهل و دو شبر و هفت ثُمن مى‌شود که تخمیناً هشتاد و سه من و نیم به وزن شاه و پنجاه و شش مثقال و ثمن صیرفى مى‌شود...[۱۲].
- «نماز جمعه»، نوشته محمد بن حسن از فقهای ناشناخته قرن دوازدهم، به زبان فارسی با تحقیق زهرا رجایی موسوی است. نویسنده چنین نوشته است: هرچه مذکور شد از تحریض و ترغیب در ذکر خداى تعالى و تشنیع از تلهى و اعراض از آن و ترجیح لهو و تجارت بر آن، خصوصیت ندارد به نماز جمعه، بلکه هرچه ذکر بر او صادق است، داخل در ذکر کلّى است، مثل نماز در اوّل وقت کردن و نماز جماعت و قرآن خواندن و...[۱۳].
- «رساله رضاعیه»، نوشته محمداسماعیل مازندرانی خواجویی با تحقیق سید مهدی رجایی است. او چنین نوشته است: در شرع اسلام به‌حسب نسب، خداى تعالى هفت زن را حرام کرد: مادر و دختر و خواهر و عمّه و خاله و دختر برادر و دختر خواهر... و به‌حسب رضاع دو زن را: مادر رضاعى و خواهر رضاعى و...[۱۴].
- «رساله أجوبة مسائل میرزا محمدحفیظ»، نوشته محمداسماعیل مازندرانی خواجویی با تحقیق سید مهدی رجایی است. او چنین نوشته است: استغفار بعد از تسبیحات و کذلک قرائت سوره بعد از حمد و تسلیم آخر نماز واجب نیست، ولیکن احتیاط در قرائت سوره کامله و تسلیم است.[۱۵].
- «البرهان المؤسّس لتحقيق أنّ المتنجس لا ينجس»، نوشته سید عبدالکریم موسوی جزایری، به زبان عربی با تحقیق حمید رسولیان و همراه با ترجمه فارسی است. نویسنده با بیان اینکه نجاست از متنجس سرایت نمی‌کند، تأکید کرده است: دلایل ما عبارت است از: الف)- أصالة الطهارة در ملاقات‌کننده با متنجس، به دلیل «كل شيء طاهر حتى تعلم أنه قذر». علاوه بر اینکه ما براى اثبات ادعاى خود نیازى به دلیل نداریم؛ زیرا دلیلى بر وجوب تطهیر نداریم و این دلالت بر عدم وجوب مىنماید؛ ب)- اخبار...[۱۶].
- «رسالة في حکم شیربها»، نوشته میرزا ابوالقاسم قمی (صاحب قوانین)، به زبان عربی و با تحقیق سیدحسن فاطمی است. یکى از رسم‌هاى ایرانیان، قراردادن چیزى براى خانواده دختر هنگام ازدواج است که به آن «شیربها» گفته مى‌شود... نویسنده در این رساله فرض‌هاى قابل تصوّر را مورد بررسى دقیق قرار داده و گرفتن شیربها را در مواردى حلال و در مواردى حرام شمرده و در موارد جایز، گاه پرداخت آن را لازم و گاه غیر لازم دانسته است[۱۷].
- «حکم متاع البيت في صورة التنازع»، نوشته میرزا ابوالقاسم قمی (صاحب قوانین)، به زبان عربی و با تحقیق سیدحسن فاطمی است. این رساله درباره حکم فقهی این مسئله فرعی است که اگر زن و شوهر یا وارثان آنها یا یکی از زن یا شوهر با وارثان همسر خود در ملکیت اشیای موجود در خانه اختلاف کنند و هیچ‌کدام بینه نداشته باشند، حکمش چیست؟ نویسنده، روایات را نقل کرده و بعد به بررسی اقوال پرداخته و نظرش را بیان کرده و در پایان افزوده است که این مسئله از مشکلات است، پس احتیاط ترک نشود[۱۸].
- «رساله جهادیه»، نوشته میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی – وزیر ادیب اوایل قاجاریه – با تحقیق سید محمدجواد حسینی جلالی است. البته قائم‌مقام فراهانی فقیه نبوده، ولی با فقه آشنایی داشته و توانسته به‌خوبی مباحث مربوط به جهاد دفاعی در زمان غیبت و جهاد دعوتی که مشروط به حضور امام معصوم(ع) یا نایب خاص اوست را از کلمات فقیهان جمع کند[۱۹].
- گفتنی است که رساله جهادیه به‌واسطه جنگ ایران و روس و نیاز حکومت قاجار به آن در سال 1242ق، نوشته شده است.[۲۰].
- این رساله، افزون بر ارزش تاریخی و آشنایی با نظرات فقیهان آن دوره، از نظر ادبی نیز قابل توجه است.
- «رسالة في جواز بيع الوقف»، نوشته شیخ محمدعلی بن ملا مهدی آرانی کاشانی، به زبان فارسی و با تحقیق سید محمدجواد حسینی جلالی است. نویسنده، در این رساله مسئله مشروعیت یا عدم مشروعیت فروش عین موقوفه را به‌صورت پرسش و پاسخ بررسی کرده است. گفتنی است که مسئله فروش وقف، از مسائل دشوار فقه است و نویسنده در این اثر به هفت مسئله در این موضوع به‌صورت مبسوط پاسخ داده است[۲۱].
- «عدم تنجيس المتنجس الجامد مع تعدد الواسطة»، نوشته شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی (صاحب وقاية الأذهان)، به زبان عربی و با تحقیق و ترجمه رحیم قاسمی است. متن عربی و ترجمه فارسی با هم آمده است. یکى از احکامى که فقیهان متأخر آن را در کتاب طهارت مورد بحث و بررسى قرار دادهاند، مسئله تنجیس متنجّس و سرایت نجاست از ملاقى عین نجس به ملاقی‌هاى بعدى است. بیشتر فقیهان، معتقد به سرایت نجاست می‌باشند، اما برخى از آنها سرایت متنجس را نمیپذیرند. نویسنده این رساله که از مفاخر علمى شیعه در قرن اخیر است همچون استادانش آخوند ملامحمدکاظم خراسانى و حاج آقارضا همدانى معتقد به عدم تنجیس متنجّس است[۲۲].
جالب است که نویسنده بعد از پایان بحث و بررسی چنین افزوده است: آنچه ذکر شد تنها در مقام بحث و نظر بود، ولى در مقام فتوا و عمل، من نیز همان عقیده مؤلف کتاب نجاة العباد در مسئله «غساله» را دارم و در عمل از مطلق متنجّس اجتناب میکنم[۲۳].
وضعیت کتاب
برای اثر حاضر، فقط فهرست اجمالی مطالب در آغاز کتاب فراهم شده، ولی متأسفانه فهارس فنی (آیات، روایات، اعلام، اصطلاحات و...) و حتی فهرست منابع و فهرست تفصیلی مطالب نیز آماده نشده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه کتاب، ص7-9
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص14
- ↑ ر.ک: همان، ص23
- ↑ ر.ک: همان، ص69
- ↑ ر.ک: همان، ص161
- ↑ ر.ک: همان، ص207
- ↑ ر.ک: همان، ص210-220
- ↑ ر.ک: همان، ص222-238
- ↑ ر.ک: همان، ص239-240
- ↑ ر.ک: همان، ص387-398
- ↑ ر.ک: همان، ص421
- ↑ ر.ک: همان، ص423-424
- ↑ ر.ک: همان، ص466
- ↑ ر.ک: همان، ص468
- ↑ ر.ک: همان، ص475
- ↑ ر.ک: همان، ص499
- ↑ ر.ک: همان، ص503-504
- ↑ ر.ک: همان، ص511-529
- ↑ ر.ک: مقدمه کتاب، ص8
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص531
- ↑ ر.ک: همان، ص589-594
- ↑ ر.ک: همان، ص667-668
- ↑ ر.ک: همان، ص680 و 696
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.