ديوان بديع‌الزمان الهمذاني

ديوان بديع‌الزمان الهمذاني، اثر ابوالفضل احمد بن حسین بن یحیی بن سعید، معروف به بدیع‌الزمان الهمدانی (358-398ق)، مجموعه‌ای از اشعار (دیوان) اوست که دربردارنده مدح، هجو، اخلاق و حکمت و... است.

ديوان بديع‌الزمان الهمذاني
پدیدآوران	بدیع‌الزمان همدانی، احمد بن حسین (نويسنده) ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌، ی‍س‍ری‌ ع‍ب‍دال‍غ‍ن‍ی‌ (سایر)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1424ق - 2003م
چاپ	2
موضوع	بدیع‌الزمان همدانی. احمدبن حسین. 358 - 398 ق شعر عربی - قرن 4
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/د9 3902 PJA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

ساختار اصلی کتاب، شامل مقدمه محقق و اشعار در قالب یک دیوان است که بر اساس حرف رویّ (آخرین حرف اصلی از کلمات قافیه) اشعار تنظیم شده است. به این معنی که ابتدا تمام قصایدی که حرف رویّ آن‌ها، «همزه» است آمده، سپس قصایدی که حرف رویّ آنها، «باء» است و به همین ترتیب تا حرف یاء. این روش، یک سنت رایج در دیوان‌نگاری کلاسیک عربی است.

سبک نگارش

شیوه نگارش در این دیوان، بازتاب‌دهنده ویژگی‌های شعری عصر عباسی دوم است که با خصوصیاتی چون پالایش نسبی زبان و توجه به صنایع بدیعی و بیانی همراه است. اشعار بدیع‌الزمان با وجود عمق معانی، با سهولت و روانی بیان نیز همراه هستند.

اهمیت کتاب

این اثر از جهات مختلفی دارای اهمیت است:

1. دیوان با تکیه بر نسخ متعدد چاپی و خطی و با روش تحقیق و مقابله صورت گرفته است؛ تا نسخه‌ای تصحیح‌شده و تا حد امکان عاری از خطا از اشعار ارائه شود. این امر دسترسی پژوهشگران را به متن قابل اعتماد اشعار فراهم می‌کند.
2. علاوه بر این، در این کتاب برای اولین بار اشعار پراکنده بدیع‌الزمان همدانی، که پیش‌تر در منابع گوناگون به‌صورت پراکنده ذکر شده بود، نیز گردآوری شده است.
3. این مجموعه، فرصت مطالعه اشعار بدیع‌الزمان را که شهرت اصلی او مدیون نثر و سبک خاص وی در مقامات است، فراهم می‌آورد و جنبه کمترشناخته‌شده هنری او، یعنی شاعری را آشکار می‌سازد.

سبک اشعار

دیوان، شامل اشعاری در بحور عروضی مختلف، مانند: کامل، بسیط، وافر، طویل، رجز، سریع، متقارب، خفیف و مسرح است که این تنوع نشان از تسلط بدیع‌الزمان بر اوزان شعری دارد.

گزارش محتوا

کتاب با مقدمه‌ای از محقق اثر، یسری عبدالغنی عبدالله، آغاز می‌شود. در این مقدمه، ضمن معرفی اجمالی بدیع‌الزمان و آثار او، به انگیزه و روش تحقیق در این دیوان پرداخته شده است. محقق، توضیح می‌دهد که چگونه اشعار پراکنده بدیع‌الزمان را از منابع مختلف جمع‌آوری و با مقابله نسخه‌ها، به تصحیح و تنظیم آن‌ها پرداخته است.

پس از این مقدمه، بخش‌هایی پژوهشی با عناوین «العصر»، «حالة الشعر في عصر الهمذاني و أسبابها»، «النثر الفني في عصر الهمذاني» و «سيرة الرجل» آمده است. در این بخش‌ها، محقق به شرح اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فکری عصر عباسی دوم می‌پردازد و تأثیر آن بر ادبیات و به‌ویژه شعر و نثر را بررسی می‌کند. همچنین، زندگی‌نامه کاملی از بدیع‌الزمان، شامل: اساتید، ویژگی‌های فردی و ادبی و جزئیات مرگ او را ارائه می‌نماید. بخش مهم دیگر، معرفی مفصل «بديع الزمان و المقامات» است که در آن به چگونگی پیدایش قالب ادبی مقامات و نقش بدیع‌الزمان به‌عنوان بنیان‌گذار آن پرداخته شده و ساختار و محتوای مقامات او تشریح گردیده است.

بدنه اصلی کتاب، دیوان اشعار بدیع‌الزمان است که بر اساس حروف رویّ کلمات قافیه تنظیم شده است. در ذیل (پاورقی) هر شعر، عنوان، ابیات و در مواردی اطلاعاتی در خصوص بحر عروضی، شرح کلمات دشوار، تعریف اعلام و... آن ذکر شده است.

مهم‌ترین موضوعات و اغراض شعری که در این دیوان دیده می‌شوند، عبارتند از:

1. مدح (ستایش): بخش قابل توجهی از اشعار بدیع‌الزمان به ستایش افراد، به‌ویژه امیران و بزرگان عصر، اختصاص دارد. این امر متناسب با جایگاه شاعران در آن دوران و ارتباط آن‌ها با دربارها و صاحبان قدرت بوده است؛ به‌عنوان مثال، قصیده‌ای در حرف همزه (أ) با مطلع «سل الملك الكريم إلام تبني» در مدح ابوالحارث فریغونی امیر جوزجان آمده است. همچنین قصیده‌ای در حرف لام (ل) با مطلع «سماءُ الدُجى ما هذهِ الحدقُ النُجُل» که در مدح ابوطیب سهل بن محمد سروده شده است.
2. هجو (نکوهش/طعنه): بدیع‌الزمان در هجو نیز دست داشته است. این نوع شعر برای بیان انتقادات یا خصومت‌ها به‌کار می‌رفته است.
3. حکمت: اشعار بدیع‌الزمان حاوی معانی حکمی عمیقی هستند. محقق، به «عمق في المعنی» (عمق در معنی) و «حسن الربط بين المعاني» (حسن پیوند میان معانی) در اشعار حکمی او اشاره می‌کند. این نشان می‌دهد که اشعار او صرفاً سطحی نبوده و اندیشه‌هایی را مطرح می‌کرده‌اند؛ مثلاً قصیده‌ای در حرف غین (غ) با مطلع «لئن أحرزك الداعي» که موضوع آن «و للموت أنواع!» (مرگ انواع مختلفی دارد!) است، می‌تواند نمونه‌ای از این نوع اشعار باشد که تأملی در باب مرگ است.
4. وصف (توصیف): توصیف طبیعت (وصف الطبيعة) و میدان‌های نبرد (المعارك الحربية) نیز از دیگر موضوعات اشعار او بوده است. این نشان‌دهنده توجه او به جزئیات بصری و محیط اطراف است.
5. سایر اغراض: انگیزه‌های شعری دیگری هم در سروده‌های آن عصر رایج بوده و در دیوان او نیز نمونه‌هایی از آن‌ یافت می‌شود؛ مانند غزل (شعر عاشقانه) و عتاب (گلایه).

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.