ديوان أبيذؤيب الهذلي
ديوان أبيذُؤيب الهُذَلي، مجموعهای از سرودههای ابوذُؤَیب هُذَلی، شاعری مخضرمی (زنده در سالهای میان دوره جاهلیت و صدر اسلام) است که به کوشش و پژوهش احمد خلیل الشال تدوین شده است.
| ديوان أبي ذؤيب الهذلي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوذویب هذلی، خویلد بن خالد (نويسنده) شال، احمد خلیل (محقق) |
| سال نشر | 1435ق - 2014م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | شعر عربی - قرن 1ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 9د 2868 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
این کتاب در یک جلد تدوین شده است و بخشهای اصلی آن، مقدمه، مطالعه جامع (الدراسه) و متن تصحیحشده دیوان است.
انگیزه محقق
الشال میگوید که باوجود اهمیت این دیوان در ادبیات عرب، تاکنون توجه کافی به تحقیق و تخریج جامع آن نشده است و نسخههای موجود، نواقص و کمبودهایی دارند. او بر لزوم استفاده از علومی چون «علم الرواية»، برای تثبیت متون، بهویژه متون شعری، تأکید میکند و هدف خود را ارائه اثری محققانه و کامل میداند که بهدقت تمامی روایات و نسخهها را بررسی و بهترین آنها را برگزیده است[۱].
سبک و اهمیت نگارش
رویکرد اصلی کتاب، مبتنی بر تحقیق و تخریج دقیق نسخهها و روایات شعری است. احمد خلیل الشال به مقایسه روایتهای گوناگون سرودهها از منابع گوناگون میپردازد تا به دقیقترین متن دست یابد. آنگاه تفاوتها را در پانویسها ذکر میکند. او برای درک بهتر زمینه سرودهها، پیشینه تاریخی و اجتماعی قبیلهها و زیستبوم شاعر را بررسی نموده است. تلاش دیگر او جداسازی سرودههای اصیل ابیذؤیب از انتسابات مشکوک و غیر مستند است. این اثر یک تصحیح انتقادی جامع و دقیق از دیوان ابیذؤیب هذلی را ارائه میدهد که تلاش میکند نواقص نسخههای پیشین را برطرف نموده، به حفظ و ارائه دقیق یکی از دیوانهای مهم شعر جاهلی و صدر اسلام، که منبع ارزشمندی برای مطالعه زبان، تاریخ و فرهنگ آن دوران است، یاری رساند[۲].
گزارش محتوا
الف)- مقدمه: الشال در آن، به اهمیت والای شعر عربی بهعنوان کلید فهم تاریخ، لغت و علوم اسلامی نظیر حدیث و تفسیر اشاره میکند. او تأکید دارد که تحقیق در متون کهن، بهویژه دیوانهای شعری، نیازمند دقت و علم به روشهای روایت و درایت است. الشال روش خود را شرح میدهد؛ روش او گِردآوری همه روایتهای موجود، مقایسه آنها و گزینش روایت صحیحتر همراه با ذکر اختلافها و ارجاع به منابع گوناگون است. این رویکرد به دنبال ارتقای فهم خواننده از متن و ارائه یک اثر معتبر و مستند است[۳].
ب)- الدراسه:
- خاندان أبوذؤیب هذلی: این بخش، به ریشهها و پراکندگی قبیله هذیل میپردازد. الشال مسیر حرکت این قبیله را از یمن به حجاز، بهویژه در مناطق اطراف مکه، دنبال میکند. این قسمت به شاخههای مختلف قبیله هذیل، محل سکونت آنها و تعاملاتشان در دوره جاهلیت و صدر اسلام اشاره دارد. همچنین، نمودار شجرهنامه قبیله هذیل نیز ارائه شده است که فهم ساختار اجتماعی و خانوادگی این قبیله را تسهیل میکند. این خوانش به مخاطب کمک میکند تا زمینه تاریخی و فرهنگی شعرهای ابوذؤیب را بهتر درک کند[۴].
- شرح حال أبوذُؤَیب: زندگینامه شاعر این مؤلفهها را در بر دارد: نام کامل او «خُوَیلد بن خالد بن محرث»؛ مخضرمی بودنش؛ بررسی روایتهای گوناگونی از نسب و خانواده او؛ داستان مرگ فرزندانش در طاعون؛ اسلام آوردن و شرکتش در فتوحات اسلامی، که زیر فرمان عثمان بن عفان انجام شد؛ مدفن او (مصر)؛ بررسی درستی انتساب برخی سرودهها و جایگاه او در میان شعرای بزرگ عرب[۵].
- گِردآوری دیوان و نسخههای خطی آن: نویسنده بر نقش کلیدی ابوسعید سکّری در روایت و حفظ این دیوان تأکید دارد. جزئیات سندهای روایت مختلف و افرادی که در این زنجیره انتقال نقش داشتهاند، بررسی شده است. این بخش، اهمیت روایتهای موثق و بررسی دقیق آنها را برای تضمین صحت متن نهایی دیوان نشان میدهد. نسخه اصلی و پایه تحقیق، نسخه منسوب به سُکّری است. این کتاب قدیمیترین و کاملترین نسخه است. از نسخههای خطی دیگر برای تأیید خوانشها و شناسایی اختلافات بهرهگیری شده و نگارههای برخی از صفحهها نیز برای ارائه مدرک بصری گنجانده شده است[۶].
ج)- دیوان ابیذؤیب: در این دیوان، 35 سروده از ابوذؤیب نقل شده است و در آغاز هرکدام معمولا موضوع و علت سرودن آن ذکر شده است. در این اشعار عبارتهای منحصربهفرد، نگارههای زنده، فصاحت و دقت در انتخاب واژگان دیده میشود. ابوذؤیب چون شاعری «مخضرمی» است، شعرش بازتاب دوران جاهلیت و اسلام است و این جنبه تاریخی زندگی او، بهطور طبیعی بر مضامین و دیدگاههای شعری او تأثیرگذار بوده است. یکی از برجستهترین و شناختهشدهترین مضامین در شعر ابوذؤیب «مرثیهسرایی» است؛ بهویژه مرثیهای که در سوگ فرزندانش سروده و با غم و اندوهی عمیق و صادقانه همراه است. این مرثیه با مطلع «أ مِنَ المَنون و رَيبِها تتوجّع»، یکی از زیباترین و تأثیرگذارترین اشعار عربی شناخته میشود[۷].
عناصر دیگر شعر او عبارت است از: توصیفهای زندهای از حیوانات وحشی (مانند شیر)، صحنههای شکار، زندگی در صحرا و سفرهای بیابانی، بیان مطالب حکمتآمیز در ضربالمثلها[۸]؛ تغزل و عشق (مثل قصیدهایی که با مطلع «أ لَا زَعَمَتْ أسماءُ أن لَا أحبها» آغاز میشود) [۹]؛ پوشش موضوعهای رایج دوران خود؛ عمق عاطفی و صداقت بیان؛ داستانسراییهای شاعرانه و بیان زیباییهای طبیعت و حکمتهای جاودانه. همه اینها با فصاحت و استادی بینظیری در شعر آورده شده است.
منابع و مصدرهای پژوهش محقق بههمراه فهرستی از قافیهها در پایان کتاب آمده است[۱۰].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه، الدراسه و متن کتاب.