دانشنامه طبرستان و مازندران
| دانشنامه طبرستان و مازندران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نصری اشرفی، جهانگیر (سرپرست نویسندگان) |
| ناشر | نی با همکاری درنگستان |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1398 |
| شابک | 0ـ233ـ06ـ622ـ978 |
| تعداد جلد | 5 جلد |
| کد کنگره | |
دانشنامه طبرستان و مازندران تألیف گروهی از نویسندگان و ویراستاران به سرپرستی جهانگیر نصری اشرفی، دانشنامۀ تبرستان و مازندران اثری است نسبتاً جامع که با هدف ثبت، ضبط و حفظ دستاوردهای باستانی، تاریخی، جغرافیایی زیست‌محیطی، اقتصادی، فرهنگی و هنری و نیز همۀ میراث‌های مادی و معنوی تبرستان قدیم و مازندران کنونی طراحی شده است. این اثر با همکاری چندصدتن از پژوهشگران، نویسندگان، ویراستاران محتوایی و ادبی، عکاسان، طراحان و صفحه‌آرایان در بنیاد شاهنامه به عنوان مهم‌ترین دستاورد فرهنگی مکتوب و مصور در تاریخ مازندران به انجام رسیده است.
گزارش کتاب
دانشنامه یا دایرةالمعارف از گونه‌های اصلی منابع مرجع پیشینه‌ای کهن دارد. کهن‌ترین دانشنامۀ شناختهشده، در عصر تمدن یونان باستان تدوین شده است. نمونه‌هایی از گونه‌های مختلف دانشنامه‌ها در تمدن‌های کهن‌سال، از جمله تمدن‌های چین، هند، روم، ایران باستان و تمدن اسلامی در دست است. با وجود تفاوت صوری و شیوۀ تدوین و تنظیم دانشنامه‌های امرزی با دانشنامه‌های کهن، اصلی‌ترین هدف تدوین گونه‌های مختلف دانشنامه، گردآوردن، سازمان دادن، روشمند کردن و در دسترس قرار دادن همۀ دانسته‌ها و یافته‌های موجود در زمینه‌های ویژه (همگانی و تخصصی) است.
دانشنامۀ تبرستان و مازندران اثری است نسبتاً جامع که با هدف ثبت، ضبط و حفظ دستاوردهای باستانی، تاریخی، جغرافیایی زیست‌محیطی، اقتصادی، فرهنگی و هنری و نیز همۀ میراث‌های مادی و معنوی تبرستان قدیم و مازندران کنونی طراحی شده است. این اثر با همکاری چندصدتن از پژوهشگران، نویسندگان، ویراستاران محتوایی و ادبی، عکاسان، طراحان و صفحه‌آرایان در بنیاد شاهنامه به عنوان مهم‌ترین دستاورد فرهنگی مکتوب و مصور در تاریخ مازندران به انجام رسیده است.
گسترۀ جغرافیایی این دانشنامه، فرهنگ تبری‌زبان از جمله استان گلستان )فرهنگ استارآبادی)، استان البرز (فرهنگ تالقان و روستاهای دهستان لورا)، استان تهران (فرهنگ قصران، شمیران، لواسان، دماوند و فیروزکوه)، استان گیلان (فرهنگ دیلمان و اشکورات)، و استان قزوین (فرهنگ الموت) با تمرکز بر میراث معنوی و مادی استان کنونی مازندران را دربر می‌گیرد.
هدف از گزینش نام تاریخی تبرستان و پیوست آن به مازندران در عنوان این دانشنامه، ایجاد ظرفیتی است برای ثبت و ضبط همۀ وجوه آیینی، اساطیری، ادبی، زبان‌شناختی و دیگر زوایای فرهنگ تبری‌زبانان ساکن در دو سوی رشته‌کوه البرز. این انتخاب مبتنی بر نامی تاریخی و شناخته شده است. تبرستان نامی منسوخ‌شده و مازندران با جغرافیای کنونی و بر اساس آخرین تقسیمات سیاسی کشور، شاخه‌ای از درخت تنومند ایران است.
این دانشنامه همچون بیشتر دانشنامه‌های قومی ـ منطقه‌ای ساختاری موضوعی دارد. این اثر بر اساس فهرست موجود، نزدیک به هزاروپانصد موضوع و چندهزار سرشناسه دارد و سرفصل‌های آن، هم‌زمان بر مبنای پژوهش‌های میدانی و کتابخانه‌ای موضوعاتی از پیش تعیین‌شده را دنبال کرده است.
فهرست دانشنامه دربردارندۀ موضوعات گوناگونی چون تاریخ، جغرافیا و محیط زیست، روش‌ها و مراحل تولیدی و اقتصادی، میراث مادی و معنوی و تعاملات اجتماعی و فرهنگی تبرستان قدیم و مازندران کنونی است. هرچند این دانشنامه دارای ساختاری موضوعی است؛ اما به حسب ضرورت تلفیق ظریفی از فرم الفبایی نیز در بسیاری از سرفصل‌ها به کار رفته است. برای نمونه در بخش نام‌آوران، آیین‌ها، زبانزدها، نام‌واژه‌ها، تعزیه، موسیقی، ادبیات، زبان‌شناسی، مردم‌نگاری و شماری از موضوعات و مداخل میراث مادی همچون خوراک، پوشاک و صنایع دستی، سرشناسه‌ها به صورت الفبایی درج شدند.
این دانشنامه از ساختاری موضوعی ـ مدخلی برخوردار است و اساس تألیف مقالات آن مبتنی بر موضوع است و هر مقاله، در صورت نیاز مداخلی را به صورت پیوست دربر می‌گیرد. در نگارش مقالات این دانشنامهه تا حد امکان از دستور خط و فرهنگ املایی خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیروی شده است.
این دانشنامه افزون بر نگارش تاریخ خاندان‌ها، حکومت‌گران و کنش‌گران سیاسی و نظامی، به تبیین تحولات اجتماعی نیز توجه کرده است. در بخش اول سرفصل تاریخ، تحولات تاریخی به دو دورۀ پیش از ورود آریایی‌ها و پس از ورود آریایی‌ها تقسیم شده است. در این بخش افزون بر اسناد مکتوب، از داده‌های باستان‌شناسی نیز استفاده شده است. تاریخ سیاسی ـ اجتماعی مازندران در دوران اسلامی، به دو بخش تقسیم شده است: در بخش اول از ابتدا دوران اسلامی تا شکل‌گیری سلسلۀ صفویه تحت عنوان «حکومت‌های محلی» به نگارش درآمده و در فصل بعدی، تاریخ سیاسی ـ اجتماعی مازندران از صفویه تا پهلوی دوم بررسی شده است.
در سرفصل «اقوام» به گروه‌های پرشماری از خانوارهای شیعه اشاره شده که تحت فشار خلفای عباسی قرار داشتند و به دفعات از نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی به تبرستان مهاجرت کردند و در مناطق مختلف تحت حاکمیت علویان ساکن شدند. پایان این سرفصل دربارۀ برخی اقوام خارجی، داخلی و شماری از ایل‌ها و طوایف بومی جدامانده از جغرافیای کنونی مازندران است.
مازندران با داشتن دریای مازندران در شمال، جلگه‌ها، دامنه‌ها و رشته‌کوه البرز از حیث جغرافیایی و محیط زیست، سرزمینی منحصربه‌فرد در پهنۀ ایران‌زمین به شمار می‌رود. سرفصل بعدی این دانشنامه به این موضوع اختصاص یافته و دربارۀ جغرافیای طبیعی و محیط زیست این خطه به بررسی پرداخته است.
در سرفصل «باستان‌شناسی» این دانشنامه، نویسندگان دو موضوع مهم را مدنظر قرار داده‌اند: یکی معرفی کاوش‌های صورت‌گرفته در این حوزه و پرداختن به دستاوردهای مهم پیشاتاریخی، تاریخی و اسلامی و دیگری بررسی دقیق دوران‌ها بر مبنای دستاوردهای حاصل از کاوش‌ها. معرفی میراث‌های مادی و باستانی مازندران از دیگر موضوعاتی است که در این سرفصل به آن پرداخته شده است.
در سرفصل «شهرستان‌ها و شهرها» 22 شهرستان و 58 شهر قدیمی و نوبنیاد مازندران از حیث وجه تسمیه، موقعیت، وسعت، تقسیمات سیاسی، جمعیت، تاریخ تمدن و فرهنگ، تأسیسات شهری، محیط زیست، جاذبه‌های گردشگری و اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته است.
سرفصل «نظام‌های اداری، آموزشی، فرهنگی، درمانی» به اختصار به شماری از نهادها و مراکز آموزشی و پژوهشی، فرهنگی، هنری و اداری این استان پرداخته شده است. معرفی کتابخانه‌های استان، به عنوان یکی از اصلی‌ترین مجاری توسعۀ علم و دانش و نیز شناساندن پارک‌های علم و فناوری در جایگاه کانون‌های دانش‌بنیان از دیگر بخش‌های این سرفصل به شمار می‌آیند.
در سرفصل «اقتصاد» ساختارهای اقتصادی هم از نظر محتوایی و هم از حیث کمی، یکی از مهم‌ترین مباحث مورد بررسی در این دانشنامه است. در بخش دیگری از این سرفصل، شیوۀ خاص بومیان در استحصال عسل خالص که در گسترۀ طبیعت تولید می‌شد، مورد بررسی قرار گرفته است.
آگاهی‌ها از بزرگان و نام‌آوران تبرستان و مازندران، محدود به اواخر دورۀ ساسانی تا عصر کنونی است. با این وجود مازندران در همین دوره، از دانش، خرد و فرهیختگی شخصیت‌های برجسته‌ای بهره برده است. سرفصل بعدی این دانشنامه به «نام‌آوران» اختصاص یافته است. مؤلفان در این بخش، با استفاده از پژوهش‌های میدانی، فرهنگ‌نامه‌ها، دانشنامه‌ها و دیگر منابع، نام، زندگی، آثار، یادمان‌های عملی، فکری و میراث مادی و معنوی بزرگان تبرستان و مازندران را استخراج و پس از خلاصه‌نویسی آثار و احوال شخصیت‌های ممتاز، با توجه به جایگاه شغلی، نوع فعالیت و تأثیر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آنها را دسته‌بندی کرده‌اند.
انواع باورها، زبانزدها، دعاها، نفرین‌ها، سوگندها، تابوها، خرافه‌ها و پاره‌ای دیگر از عناصر فرهنگ مردم که حامل بخش قابل اعتنایی از این فرهنگ و بازتاب احساسات، نیازها، آرزوها و تعاملات قومی است، به لهجه‌های مختلف دسته‌بندی و ثبت شده‌اند. سرفصل «فرهنگ و مردم‌نگاری» از اساسی‌ترین وجوه و موضوعات مربوط به مردم‌نگاری در این دانشنامه است. همۀ آیین‌های معمول در فرهنگ تبرستان و مازندران، به عنوان نخستین نگرش و باورمندی انسان به جهان هستی، با تقسیم‌بندی به دو گروه تشریفات آیینی بومی ـ قومی و مراسم و تشریفات و آیین‌های دینی ـ مذهبی تدوین شده است.
در سرفصل «موسیقی» در مقدمات و کلیات فصل موسیقی، تاریخچه‌ای از سنن خنیایی و موسیقایی در تبرستان و مازندران و سپس کارکردها و ویژگی‌های هر یک از رپرتوارهای موسیقی این منطقه اعم از خنیاگری، موسیقی معیشتی، موسیقی جشت و سرور و موسیقی سوگ و موسیقی آیینی ـ مذهبی در مناطق تبری‌زبان و محدوده‌های سرحدی، بررسی و وجوه تمایز آنها تبیین شد. در این فصل انواع سازهای زخمه‌ای، کششی، بادی و کوبه‌ای به تفکیک معرفی شده‌اند. این فصل با معرفی و تشریح بسیاری از واژگان، نام‌واژگان و اصطلاحات موسیقی مازندران و به صورت مدخل‌های الفبایی پایان یافته است.
در سرفصل «زبان» بر اساس گردآوری‌ها و مستندات، زبان‌های رایج در گسترۀ جغرافیای مورد پژوهش، به شش گروه کلی تقسیم شده است: زبان تبری و شاخه‌های مهم و لهجه‌های هفده‌گانۀ آن؛ زبان‌های وارو در گسترۀ تبرستان و زبان‌های گمنامی چون کالسی و سلیری؛ گروه زبان‌های مربوط به خرده‌فرهنگ‌های جنوب و جنوب شرقی البرز شامل سرخه‌ای، افتری، لاسگردی و الیکایی، شهمیرزادی و سنگسری؛ زبان تلفیقی سانسکریت ـ تبری موسوم به چوله‌ای مربوط به کولیان مازندران؛ زبان‌های تلفیقی تبری ـ گیلی مربوط به مناطق غربی مازندران و شرق گیلان شامل دوهزاری، سه‌هزاری و تنکابنی؛ زبان‌های تلفیقی تبری ـ گیلی ـ رازی در بخش‌هایی از قصران، تالقان و الموت.
در سرفصل «ادبیات» گروهی از مؤلفان باتجربه و شناختهشده از مناطق مختلف تبری‌زبان، بر اساس دسته‌بندی تعیین‌شده از سوی دانشنامه، متون و اشعار فولکلور را از سراسر گسترۀ فرهنگ تبری گردآوری کرده‌اند. مطالعۀ این پژوهشگران و گردآورندگان بر نقاط مهمی چون تالقان، دوهزار، تنکابن و لنگا، قصران، چالوس، آمل، بندپی، سوادکوه، هزارجریب، سرحدات کومش، بهشهر و استارآباد متمرکز بوده است.
سرفصل پایانی این دانشنامه اختصاص به «رسانه و ارتباطات» دارد. در این سرفصل ابتدا به اختصار به سنت‌های رسانه‌ای و چگونگی انتشار اخبار در جامعۀ سنتی و شفاهی مازندران اشاره شده و سپس نقش و اهمیت رسانه‌های مکتوب، دیداری و شنیداری و نیز تأثیرات رسانه‌های ماهواره‌ای و مجازی مورد ارزیابی قرار گرفته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات