خواجه نصیرالدین طوسی: دیدگاه‌های فلسفی استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی
| خواجه نصیرالدین طوسی: دیدگاه‌های فلسفی استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابراهیمی دینانی، غلامحسین (مصاحبه‌شونده) منصوری لاریجانی، اسماعیل (مصاحبه کننده) |
| ناشر | سروش |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 8ـ1557ـ12ـ964ـ978 |
| کد کنگره | |
خواجه نصیرالدین طوسی: دیدگاه‌های فلسفی استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی به کوشش اسماعیل منصوری لاریجانی، اولین نکته‌ای که سبب نگارش این اثر شده، کتاب نفیس استاد غلامحسین دینانی دربارۀ خواجه اهل خراسان با عنوان «فیلسوف گفتگو» است. در این کتاب ارزشمند، نکات تازه‌ای از اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی آشکار شده است. نکتۀ دیگری که سبب رقم خوردن این کتاب شده، برنامۀ تلویزیونی «معرفت» شبکه چهارم سیما است. برنامه‌ای که به صورت هفتگی با اجرای اسماعیل منصوری لاریجانی و گفتگوی او با غلامحسین دینانی با محوریت فلسفه اسلامی روی آنتن می‌رود. بنابراین این کتاب، چکیده‌ای از ساعت‌ها گفتگوی تلویزیونی است که در قالب نوشتار به علاقه‌مندان عرضه شده است.
ساختار
کتاب از یازده گفتگو تشکیل شده است.
گزارش کتاب
در آغاز قرن هفتم هجری، دانشمندی به نام ابوجعفر نصیرالدین محمد بن حسن طوسی، مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی، از سرزمین طوس خراسان ظهور کرد که از خانوادۀ علمی فیروزشاه (جهرودی) از توابع قم بود. وی شنبه 15 جمادی‌الاول سال 597 هـ.ق. در طوس خراسان چشم به جهان گشود. خواجه نصیرالدین طوسی ستارۀ درخشانی بود که در افق تاریک مغول درخشید و در هر شهری پا گذاشت، آنجا را به نور حکمت و دانش و اخلاق روشن کرد و در آن دورۀ تاریکی که شمشیر تاتار و مغول، خاندان‌های کوچک و بزرگ را از هم می‌پاشید و جهانی از حملات مغول‌ها در وحشت فرو می‌رفت، همه به گوش‌وکنار پناه می‌بردند یا فراری می‌شدند و بازار دانش و جوانمردی و مروت کساد و فساد حکم‌فرما بود، وجود و بروز چنین دانشمندی مایۀ اعجاز و اعجاب است.
برخی محققان خواجه نصیرالدین طوسی را خاتم فلاسفه و گروهی او را عقل حادی‌عشر نام نهاده‌اند. به هر حال خواجه نصیر بخشی از تحصیلات ابتدایی را نزد دایی خود باباافضل ایوبی کاشانی و فخرالدین داماد شاگرد بهمنیار، که او نیز از شاگردان شیخ‌الرئیس بوعلی سینا بود، گذراند.
در آن روزگاری که آوازۀ دانش خواجه به اطراف و اکناف رسیده بود، رئیس ناصرالدین محتشم که دانشوران اسماعیلیه بود، به دیدار خواجه مایل شد؛ او را به قائنات دعود کرد و مقدم او را بسیار گرامی داشت. خواجه مدت‌ها در آنجا بود و کتاب «تهذیب الاخلاق» ابن مسکویه را به فارسی ترجمه کرد، شرح داد و به نام «اخلاق ناصری» تألیف کرد. خواجه نصیرالدین طوسی برای نیل به مقاصد عالیۀ خود، در تمام امور کشوری و لشکری مغول دخالت داشت و تا جایی که می‌توانست از پیش‌آمدها و سختی‌های ناگوار که متوجه جامعۀ مسلمانان می‌شد، جلوگیری می‌کرد. گاهی به سخنان علمی، زمانی با گفتگوهای مختلف یا اندرزهای سیاسی، مقاصد مهم و اساسی خود را به دست هلاکوخان انجام می‌داد.
خواجه نصیرالدین طوسی را باید یکی از چهره‌های تأثیرگذار در علم و دانش پارسی دانست، جایی که محققین در توصیف او از عناوینی نظیر منجم، ریاضی‌دان، پزشک و معمار نام برده‌اند؛ اما در بین تمام مطالعات و پژوهش‌هایی که خواجه نصیرالدین طوسی داشته، گوهری ناب به چشم می‌خورد و آن هم توجه ویژه این اندیشمند به علم فلسفه است. با این حال یکی از ماندگارترین اقدامات این دانشمند ایرانی، تأسیس رصدخانۀ مراغه با همراهی جمعی از اندیشمندان و فاضلان زمان اوست. این بنای ماندگار، نقش بسیار زیادی در شناخت ایرانیان نسبت به اجرام آسمانی داشت و به همین دلیل از افراط و تفریط بسیاری از منجمان آن دوره جلوگیری کرد و مردم را از اوهام و خرافات که مغولان به آن دامن زده بودند، نجات داد.
اولین نکته‌ای که سبب نگارش این اثر شده، کتاب نفیس استاد غلامحسین دینانی دربارۀ خواجه اهل خراسان با عنوان «فیلسوف گفتگو» است. در این کتاب ارزشمند، نکات تازه‌ای از اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی آشکار شده است. نکتۀ دیگری که سبب رقم خوردن این کتاب شده، برنامۀ تلویزیونی «معرفت» شبکه چهارم سیما است. برنامه‌ای که به صورت هفتگی با اجرای اسماعیل منصوری لاریجانی و گفتگوی او با غلامحسین دینانی با محوریت فلسفه اسلامی روی آنتن می‌رود. بنابراین این کتاب، چکیده‌ای از ساعت‌ها گفتگوی تلویزیونی است که در قالب نوشتار به علاقه‌مندان عرضه شده است.
این کتاب در یازده گفتگو تدوین شده است؛ گفتگوی ابتدایی کلیاتی دربارۀ خواجه نصیرالدین طوسی است که خواننده را با ابعاد علمی و شخصیتی این دانشمند بیشتر آشنا می‌کند. گفتگوی دوم به قواعد گفتگو خواجه نصیرالدین طوسی می‌پردازد و تلاش دارد به این سؤال پاسخ دهد که ماهیت سخن از منظر خواجه نصیرالدین دارای چه مختصاتی است. نویسنده در گفتگوی سوم با استاد دینانی به مؤلفه‌های گفتگو پرداخته و مؤلفه‌هایی که این اندیشمند در گفتگوی خود به کار می‌گیرد را تشریح می‌کند. یکی از سؤالات مهمی که در این گفتگو پاسخ داده می‌شود، این پرسش کلیدی است: «پرسش‌هایی که در ما روییده می‌شود، ریشه فلسفی دارد یا فطری؟»
گفتگوی چهارم به یکی از مهم‌ترین دیدگاه‌های فلسفی خواجه نصیرالدین یعنی «قرب و بُعد حق تعالی» می‌پردازد و در گفتگوی پنجم، به اشاراتی با عنوان «لذت و الم» که یکی از موضوعات تخصصی فلسفی است پرداخته می‌شود. «ذوق و شوق عرفانی» خواجه نصیرالدین موضوع گفتگوی دیگری از برنامه تلویزیونی معرفت است که مشروح آن در این کتاب بیان شده است. یکی از موضوعات مورد بحث پیرامون خواجه، مقام عرفانی اوست. بسیاری از محققین و شاگردان این دانشمند نظراتی پیرامون این بُعد از شخصیت استاد دارند. غلامسحین دینانی نیز در گفتگوی هفتم این کتاب، نظرات خود را درباره عرفان از منظر خواجه نصیرالدین مطرح می‌کند. این موضوع در گفتگوی هشتم نیز ادامه پیدا می‌کند و در این بخش از کتاب، «مقام عرفانی خواجه در کلام قونوی» مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. صدرالدین قونوی ملقب به شیخ کبیر یکی از عرفای هم‌دورۀ خواجه نصیرالدین است. او به واسطه ارتباط نزدیک و نامه‌نگاری‌هایی که با خواجه داشته همواره به عنوان یکی از مراجع برای شناخت این دانشمند مورد توجه بوده است. در این گفتگو نیز عرفان خواجه نصیرالدین طوسی از منظر قونوی مورد بررسی قرار گرفته است.
گفتگوهای دیگر کتاب نیز به ترتیب عبارتند از: «در معنی عرفان»، «حکمت عملی» و «تدبیر منزل». در بخش پایانی کتاب فهرستی از روایات و ادعیه‌های مطرح شده در گفتگو آورده شده است. از آنجا که یکی از بخش‌های مهم گفتگو، بیان اشعار از سوی مجری برنامه و مصاحبه‌شوندۀ اوست، این اشعار به صورت جداگانه در پایان کتاب گردآوری شده است.
نویسندۀ کتاب شیوۀ سؤال و پرسش را برای تدوین گفتگوها انتخاب کرده است. این شیوه به او کمک کرده تا بتواند تمام صحبت‌ها را بدون کم و کاست و با کمترین دخل و تصرف بیان نماید. در لابلای متن اشاراتی به اشعار مولوی و حافظ صورت گرفته که آنان نیز عینا آورده شده است. شاید بتوان گفت که این اثر تحقیقی تا حد زیادی توانسته به سؤالات مختلف دربارۀ شخصیت فلسفی و عرفانی خواجه نصیرالدین پاسخ بدهد و از این‌رو مرجع خوبی برای پژوهش‌های جدیدتر محققین خواهد بود.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات