جنگ زنجان: جنگ بابیه زنجان در دوران قاجار
| جنگ زنجان: جنگ بابیه زنجان در دوران قاجار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فتح‌الله پور، پرویز (نویسنده) |
| ناشر | نشر نگاه معاصر |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۱ش |
| شابک | 4ـ212ـ290ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
جنگ زنجان: جنگ بابیه زنجان در دوران قاجار تألیف پرویز فتح‌الله‌پور؛ ظهور علی‌محمد باب در شیراز و ابراز دعاوی او که از بابیت امام عصر(ع) آغاز و به مهدویت و نبوت رسید، منجر به بروز تلاطم‌ها، هیجانات و حرکت‌هایی در جامعه شد که یکی از جلوه‌های آن وقوع جنگ و گسترش خشونت در جامعه بود. در سه منطقۀ متفاوت از کشور سه جنگ به وقوع پیوست که در دو مورد شدت درگیری و مقاومت مؤمنان به طریقۀ جدید به‌اندازه‌ای بود که قدرت نظامی دولت مرکزی را به چالش کشید. از میان این سه جنگ، جنگ زنجان به علل و دلایلی شدیدترین و خونبارترین آنها بود. مطالعۀ این حادثۀ بزرگ و تحلیل علل و عوامل شکل‌گیری و پیامدهای آن یکی از مهم‌ترین مسائل امروز است.
ساختار
کتاب در نه فصل نگارش یافته و در پایان کتاب تصاویر، کتب خطی آرشیو خاندان حسینی زنجانی و کتاب‌نامه آمده است. فهرست فصلهای کتاب عبارت است از:
فصل اول: اوضاع کلی ایران در سدۀ 13 ه.ق (19م)
فصل دوم: جایگاه روحانیت شیعه در ایران در دورۀ قاجاریه
فصل سوم: زمینه‌ها، دلایل و عوامل ظهور بابیه
فصل چهارم: نگاهی کلی به اوضاع زنجان از آغاز قاجاریه تا آغاز عهد ناصری
فصل پنجم: علمای دخیل در ماجرای بابیۀ زنجان
فصل ششم: ملامحمدعلی، سوابق خانوادگی، علمی و فکری
فصل هفتم: ملامحمدعلی و بابیه
فصل هشتم: علل و دلایل و چگونگی آغاز و روند جنگ
فصل نهم: نتایج و پیامدهای جنگ بابیه درزنجان
گزارش محتوا
در مطالعۀ تاریخ دویست‌سالۀ اخیر زنجان، بی‌شک یکی از برجسته‌ترین و بارزترین رویدادهایی که پیامدهای ناگوار درازدامنی بر حیات اقتصادی و فرهنگی منطقه داشت، جنگ نه‌ماهه‌ای بود که از ماه رجب 1266ق آغاز و تا اواخر ربیع‌الاول 1267ق (از اردیبهشت تا دی‌ماه سال 1230ش) در این شهر اتفاق افتاد. این جنگ با شدت تمام و با حضور لشکریان مرکزی و محاصرۀ شهر و آتش‌باری مداوم بر آن ادامه پیدا کرد. به دلیل ماهیت و گروه‌های درگیر در آن به «جنگ بابیه» شهرت یافت.
ظهور علی‌محمد باب در شیراز و ابراز دعاوی او که از بابیت امام عصر(ع) آغاز و به مهدویت و نبوت رسید، منجر به بروز تلاطم‌ها، هیجانات و حرکت‌هایی در جامعه شد که یکی از جلوه‌های آن وقوع جنگ و گسترش خشونت در جامعه بود. در سه منطقۀ متفاوت از کشور سه جنگ به وقوع پیوست که در دو مورد شدت درگیری و مقاومت مؤمنان به طریقۀ جدید به‌اندازه‌ای بود که قدرت نظامی دولت مرکزی را به چالش کشید. از میان این سه جنگ، جنگ زنجان به علل و دلایلی شدیدترین و خونبارترین آنها بود. مطالعۀ این حادثۀ بزرگ و تحلیل علل و عوامل شکل‌گیری و پیامدهای آن یکی از مهم‌ترین مسائل امروز است.
در فصل نخست کتاب به بررسی اوضاع کلی ایران در سدۀ سیزدهم قمری پرداخته شده است. در این دوره شکل‌گیری گروه‌ها و قشرهای نوینی چون تحصیل‌کردگان، روشنفکران، اصلاح‌گران، روزنامه‌نگاران و... و مفاهیم تازه‌ای همچون قانون، آزادی، حزب، ملت، پارلمان و... را می‌توان نام برد. ظهور بابیه و تظاهرات گوناگون آن که وقوع سه جنگ در داخل قلمرو کشور یکی از جلوه‌های زیانبار سهمگین آن بود، در همین بستر و در چنین شرایطی به وقوع پیوست.
فصل دوم اختصاص به بررسی جایگاه روحانیت شیعه در ایران دورۀ قاجاریه دارد. در این فصل کوشیده شده دلایل ماندگاری، تداوم نفوذ و قدرت روحانیان شیعه در جامعۀ ایران دورۀ قاجاری بررسی و تحلیل شود.
از آنجا که بحث اصلی این کتاب، بررسی، بازخوانی و تحلیل ماجرای ملامحمدعلی زنجانی و جنگ مهیب زنجان در روزهای آغازین پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است و با توجه به آنکه جنبش ملامحمدعلی و مخالفت علمای زنجان با او به عنوان ترویج آیین بابیه آغاز شده بود، در فصل سوم به زمینه‌ها و دلایل و عوامل ظهور بابیه به اختصار نگاهی انداخته شده است. در حقیقت فصل سوم مدخلی برای ورود به مبحث اصلی پژوهش است.
ولایت خمسه و منطقۀ زنجان در دوران قاجار به دلایلی چند از اهمیت و جایگاه ممتازی برای حکومت مرکزی و خاندان حاکم و همچنین خوانین و بزرگان لشکری و کشوری برخوردار بود.
آنچه در فصل چهارم بررسی شده است، اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر شهر زنجان در زمانی است که منتهی به ظهور بابیه و درگیرشدن این شهر با آن ماجرا شد. در این فصل کوشیده شده به برخی از مسائلی پرداخته شود که به طور ویژه به این منطقه مربوط می‌شده است.
با توجه به آنکه ماجرای جنگ زنجان صرفاً یک حرکت سیاسی و نظامی نبود، بلکه ریشه در اختلافات و جدال‌های مذهبی داشت؛ در یک‌سوی ماجرا ملامحمدعلی و یاران وی و در سوی دیگر علما و مجتهدان شهر در کنار حکومت محلی قرار داشتند. در این دوره علما و خاندان‌های سرشناسی در زنجان زندگی می‌کردند؛ اما از میان ایشان دو نفر نقش اصلی را در هماهنگی و رهبری مخالفان ملامحمدعلی داشتند که در فصل پنجم سابقه و اندیشه‌های ایشان بررسی شده است؛ سیدمحمد مجتهد امام جمعه و میرزا ابوالقاسم مجتهد زنجانی.
آشنایی با ملامحمدعلی زنجانی و شناخت وجوه مختلف شخصیتی وی، مقدمه‌ای ضروری برای مطالعه و تحلیل جریان بابیه در زنجان به حساب می‌آید. او به عنوان سرجنبان و رهبر جناح مخالف مجتهدان سنتی شهر و نیروهای نظامی دولت مرکزی عمده‌ترین نقش را در این زمینه ایفا کرده است.
فصل ششم اختصاص به بررسی سوابق علمی، خانوادگی و فکری او دارد. همچنین در فصل هفتم ارتباط ملامحمدعلی و بابیه بررسی شده است.
در مرحلۀ انتقال قدرت از شاه پیشین به شاه بعدی بسیاری از رجال نیز با تغییر و جابجایی خود مواجه می‌شدند. به همین دلیل برای مدتی از شدت اشراف امنیتی و کنترل اطلاعاتی کاسته می‌شد. این دوره فرصتی طلایی و مناسب برای افرادی بود که به هر دلیلی خیالی در سر می‌پختند و به اندیشۀ حرکتی بودند. در همین زمان ملامحمدعلی فرصت را برای خروج از تهران و بازگشت دوباره به شهر خود مهیا دید. به دلیل آنکه او به فرمان محمدشاه اجازۀ خروج از تهران نداشت، زمانی که تصمیم به این عمل گرفت، برای فریب مأموران دولتی، لباس مبدل پوشید و به سوی زنجان گریخت.
فصل هشتم کتاب اختصاص به بررسی علل و دلایل چگونگی آغاز و روند جنگ زنجان دارد.
فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی نتایج و پیامدهای جنگ بابیه در زنجان دارد. در این فصل دربارۀ تأثیر جنگ در ماهیت جریان بابیه و پیامدهای عمرانی و اقتصادی جنگ نکاتی طرح شده است.[۱]
پانويس